Iqtisodiyot va menejment

Milliy hisoblar tizimi uzoq yillar davomida turli mamlakatlardagi ko‘plab iqtisodchi olim va mutaxassislar tomonidan ishlab chiqilgan va takomillashtirib kelingan. Jumladan, klassik iqtisodchi U.Petti jahonda birinchi bo‘lib o‘z mamlakati milliy daromad hajmini hisoblash ishlarini amalga oshirib, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimining zarurligini his etgan edi. Fiziokratlar maktabi asoschisi F.Kene esa milliy iqtisodiyotning birinchi makroiqtisodiy modelini yaratdi. Biroq, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimiga bo‘lgan kuchli ehtiyoj XX asrning 20-30-yillarida vujudga keldi. Sobiq ittifoqda xalq xo‘jaligi balansi deb nomlanuvchi ko‘rsatkich va jadvallar tizimi ishlab chiqildi. G‘arb mamlakatlarida mazkur tizimning ishlab chiqilishi 1929-1933 yillardagi Buyuk depressiyadan keyin boshlandi. Bu tizimning o‘ziga xos bir qator muhim qoidalari dastlab A.Marshall, keyinchalik J.M.Keyns tomonidan shakllantirildi. Shuningdek, ingliz iqtisodchilari R.Stoun, K.Klark, J.Xiks hamda amerikalik iqtisodchilar S.Kuznets, M.Jilbert, V.Leontevlar ham bu ishga katta hissa qo‘shdilar.

Bunday hisoblar BMT tomonidan e’lon qilingan «Milliy hisoblar va yordamchi jadvallar tizimi» nomli hujjat asosida xalqaro statistikada standart tizim sifatida 1953 yildan boshlab qo‘llanila boshladi. Hozirgi davrda dunyoning 100dan oshiq mamlakatlarida, Shu jumladan O‘zbekistonda mazkur tizim keng qo‘llaniladi.

Milliy hisoblar tizimi asosini yig‘ma balanslar tashkil qiladi. Bunga daromad va xarajatlar balansi misol bo‘lishi mumkin. Daromadlar xo‘jalik birliklari va aholi umumiy daromadlari (ish haqi, foyda, daromadlarning boshqa turlari, amortizatsiya) summasini aks ettiradi. Xarajatlar to‘rtta guruhdan iborat bo‘ladi: iste’mol, investitsiyalar, davlat xaridi, sof eksport. Milliy hisoblar makroiqtisodiyotning me’yordagi – muvozanatli holatga erishish darajasini aniqlashga yordam beradi.

Ushbu milliy hisoblar tizimi asosida YAIM uch xil usul bilan hisoblanishi mumkin:

Birinchi usul – bu YAIMni hisoblashga qo‘shilgan qiymatlar bo‘yicha yondoshuv. Bunda milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari bo‘yicha yaratilgan qo‘shilgan qiymatlar qo‘shib chiqiladi (YAIM tarmoq va ishlab chiqarishlar bo‘yicha). Bu usul bilan hisoblangan YAIM alohida tarmoqlarning shu mahsulotini yaratishdagi o‘rnini va hissasini aniqlash imkonini beradi. Masalan, O‘zbekistonda YAIM 2004 yil xalq xo‘jaligining tarmoqlari va sohalari bo‘yicha 12189,5 mlrd. so‘mni tashkil qilgan (4-jadval).¹ Shu jumladan:

moddiy ishlab chiqarish sohalarida – 5899,8 mlrd. so‘m (48,4%);

xizmat ko‘rsatish sohalarida – 4583,2 mlrd. so‘m (37,6%);

sof soliqlar – 1706,5 mlrd. so‘m (14,0%).

Respublikada YAIMning moddiy ishlab chiqarish sohalari tuzilishi Shu yili quyidagi ma’lumotlar bilan tavsiflangan (mlrd. so‘m):

moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan YAIM – 5899,8 mlrd. so‘m (48,4,0%);

Shu jumladan: sanoatda – 2084,4 mlrd. so‘m (17,1%);

qurilishda – 548,5 mlrd. so‘m (4,5%);