Kafedrasi
II BOB.Iqtisodiy xarajatlarning yuzga kelish omillari tahlillari.Iqtisodiy xarajatalarning rivojlanayotgan mamlakatlarda o'rni va uni ahmiyati
Download 106.37 Kb.
|
II BOB.Iqtisodiy xarajatlarning yuzga kelish omillari tahlillari.Iqtisodiy xarajatalarning rivojlanayotgan mamlakatlarda o'rni va uni ahmiyatiIqtisodiy xarajatlarning yuzga kelish omillariIqtisodiy xarajatlarning paydo bo'lishi omillari ko'p bo'lib, ular biznes yoki sanoatning xususiyatiga bog'liq. Bu omillarga ishlab chiqarish xarajatlari, soliqlar va subsidiyalar, davlat qoidalari, kapital qiymati, ishchi kuchi va texnologiya narxi kiradi. Ishlab chiqarish xarajatlari - bu mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ishlab chiqarishda foydalaniladigan xomashyo va boshqa materiallarni sotib olishga sarflangan pul miqdori. Soliqlar va subsidiyalar - bu hukumatlar tomonidan ma'lum faoliyatni rag'batlantirish yoki rad etish uchun korxonalarga to'lanadigan to'lovlar. Hukumat me'yorlari ishlab chiqarish tannarxiga ham ta'sir ko'rsatishi mumkin, chunki ba'zi qoidalar ishlab chiqarish tannarxini oshirishi yoki ishlab chiqarilishi mumkin bo'lgan tovarlar va xizmatlar turlarini cheklashi mumkin. Kapital qiymati - bu bank yoki boshqa moliya institutidan qarz olish uchun korxona to'lashi kerak bo'lgan pul miqdori. Ish haqi - bu ishchilarni yollash va ushlab turish uchun to'lanishi kerak bo'lgan pul miqdori. Nihoyat, texnologiya narxi - bu mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish uchun zarur texnologiyani sotib olish va saqlash xarajatlari. Rivojlanayotgan mamlakatlarda iqtisodiy xarajatlarning roli va ahamiyati juda katta, chunki ular mamlakatning iqtisodiy o'sishi va rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Iqtisodiy xarajatlar ishlab chiqarishning optimal darajasini, shuningdek, tovar va xizmatlarning maqbul narxlarini aniqlash uchun ishlatilishi mumkin. Ulardan kapital, mehnat va texnologiya kabi resurslarning optimal taqsimlanishini aniqlash uchun ham foydalanish mumkin. Bundan tashqari, iqtisodiy xarajatlar biznes yoki sanoatning samaradorligini o'lchash uchun ishlatilishi mumkin, bu esa takomillashtirish sohalarini aniqlash uchun ishlatilishi mumkin. Bundan tashqari, iqtisodiy xarajatlar o'sish va investitsiyalarning potentsial sohalarini aniqlash, shuningdek, biznes yoki sanoatning potentsial rentabelligini baholash uchun ishlatilishi mumkin. Nihoyat, iqtisodiy xarajatlardan davlat siyosati va qoidalarining iqtisodiyotga ta'sirini baholash, shuningdek, iqtisodiy zarbalarning iqtisodiyotga ta'sirini baholash uchun foydalanish mumkin. Iqtisodiy xarajatlarning yuzga kelish omillariga ba’zi misollarni keltirib o’tamiz: Ochiq iqtisodiy xarajat omillari: Mamlakatning xalqaro savdo va moliyadagi ishtiroki tufayli qilgan xarajatlari tushuniladi. Bu xarajatlarga tariflar, transport to‘lovlari, valyuta kursining o‘zgarishi va bojxona to‘lovlari kiradi. Bundan tashqari, ochiq iqtisodiyotlar xorijiy kompaniyalar tomonidan kuchaygan raqobatni boshdan kechirishi mumkin, bu esa mahalliy firmalarga narxlarni pasaytirish va sifatni yaxshilash uchun bosim o'tkazishi mumkin. Shu bilan birga, ochiq iqtisodlar tashqi bozorlarga chiqish imkoniyatini oshirishdan ham foyda ko'radi, bu esa eksport va iqtisodiy o'sishning oshishiga olib kelishi mumkin. Umuman olganda, ochiq iqtisodiy siyosatning xarajatlari va foydalari mamlakatning o‘ziga xos sharoitlari va siyosatlariga qarab farq qilishi mumkin. Mahsulot yoki xizmatlar ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan xomashyo tannarxi: Mahsulot yoki xizmatlar ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan xomashyo tannarxi ko'pgina korxonalar uchun katta xarajat hisoblanadi. Xomashyo tannarxi kompaniyaning rentabelligiga ta'sir qilishi mumkin, chunki u ishlab chiqarish xarajatlariga bevosita ta'sir qiladi. Xom ashyo narxining oshishi ishlab chiqarish xarajatlarining oshishiga olib keladi va natijada foyda marjasini6 kamaytiradi. Aksincha, xomashyo narxining pasayishi biznesning rentabelligini oshirishga olib kelishi mumkin. Xomashyo tannarxini boshqarish uchun korxonalar turli xil ta'minotchilardan manba olish, narxlarni muzokara qilish va chiqindilarni minimallashtirish uchun ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish kabi turli strategiyalarni amalga oshirishi mumkin. Bundan tashqari, kompaniyalar tejamkorroq bo‘lgan muqobil materiallar yoki ishlab chiqarish usullarini ham o‘rganishlari mumkin. 6 Foyda marjasi - bu biznes yoki mahsulot rentabelligining o'lchovidir, odatda foiz sifatida ifodalanadi Xodimlarga to'lanadigan ish haqi: Xodimlarga to'lanadigan ish haqi iqtisodiy xarajatlarga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Yuqori ish haqi korxonalar uchun mehnat xarajatlarining oshishiga olib kelishi mumkin, bu esa o'z navbatida iste'molchilar uchun ushbu xarajatlarni qoplash uchun narxlarning oshishiga olib kelishi mumkin. Biroq, yuqori ish haqi, shuningdek, yuqori mahsuldorlikka, xodimlarning ruhiy holatini yaxshilashga va xodimlar almashinuvining pasayishiga olib kelishi mumkin, bu esa uzoq muddatda xarajatlarni kamaytirishga olib keladi. Biznesni boshlash yoki kengaytirish uchun kredit bo'yicha to'lanadigan foiz va tamoyil: Biznes kredit olganda, ular foizlar va asosiy qarzni o'z ichiga olgan muntazam to'lovlarni amalga oshirishlari kerak. To'lovning foiz qismi pulni qarzga olish xarajatlarini, asosiy qismi esa qaytariladigan kredit miqdorini ifodalaydi. Yuqori foiz stavkalari qarz olishning umumiy qiymatini oshirishi mumkin, bu esa biznesni o'z faoliyatini moliyalashtirishni qimmatlashtiradi. Bu biznesning rentabelligiga ta'sir qilishi, pul oqimini kamaytirishi va o'sish potentsialini cheklashi mumkin. Biroq, past foiz stavkalari biznes uchun qarz olishni osonlashtiradi va arzonlashtiradi, bu esa o'sish va kengayishni rag'batlantirishi mumkin. Bundan tashqari, asosiy to'lov miqdori iqtisodiy xarajatlarga ta'sir qilishi mumkin. Kattaroq asosiy to'lov biznesdan har oy kredit uchun ko'proq to'lashni talab qilishi mumkin, bu esa ularning pul oqimini boshqarishni qiyinlashtirishi mumkin. Aksincha, asosiy qarzning kichikroq toʻlovi toʻlov muddatini uzaytirishi va natijada vaqt oʻtishi bilan foizlar toʻplanishi tufayli umumiy xarajatlarning oshishiga olib kelishi mumkin. Umuman olganda, foizlar va asosiy qarz o'rtasidagi to'g'ri muvozanatni topish biznes kreditining iqtisodiy xarajatlarini minimallashtirish va uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishish uchun muhim ahamiyatga ega. Biznes operatsiyalari uchun zarur bo'lgan uskunani sotib olish yoki ijaraga olish narxi: Uskunani sotib olish yoki ijaraga olish katta xarajat bo‘lishi mumkin va katta miqdorda sarmoya kiritishni talab qilishi mumkin.Agar korxona uskunani sotib olishni tanlasa, uskunaning narxi odatda bir necha yil davomida amortizatsiya hisobiga taqsimlanadi. Biroq, uskunani sotib olishning dastlabki qiymati hali ham biznesning pul oqimiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi va biznesning boshqa sohalariga investitsiya qilish qobiliyatiga ta'sir qilishi mumkin. Shuningdek, asbob-uskunalarni ijaraga olish yanada moslashuvchan bo'lishi mumkin va biznesga dastlabki katta xarajatlardan qochishga yordam beradi. Biroq, ijara xarajatlari vaqt o'tishi bilan qo'shilishi mumkin va bu iqtisodiy xarajatlarga ham ta'sir qilishi mumkin, ayniqsa uzoq vaqt davomida ijaraga olinganda. Uskunaning turi va sifati iqtisodiy xarajatlarda ham hal qiluvchi rol o'ynaydi. Past sifatli, arzon uskunalar dastlab arzonroq bo‘lishi mumkin, lekin u tez-tez texnik xizmat ko‘rsatishni talab qilishi yoki biznesning ko‘proq to‘xtab qolishiga olib kelishi mumkin, bu esa ko‘proq xarajatlarga olib kelishi mumkin. Elektr energiyasi, suv ta'minoti, internet va boshqalar kabi kommunal xizmatlar narxi: Ushbu xizmatlarning narxi oshsa, bu korxonalar uchun ishlab chiqarish xarajatlarini oshirishi mumkin, bu esa o'z navbatida iste'molchilar uchun narxlarning oshishiga olib kelishi mumkin. Bu, shuningdek, korxonalar faoliyatini qiyinlashtirishi va o'sish imkoniyatlarini cheklashi mumkin. Boshqa tomondan, ushbu xizmatlar narxi pasayganda, bu iste'molchilar uchun narxlarning pasayishiga olib kelishi va korxonalarning ishlashi va kengayishini osonlashtirishi mumkin. Umuman olganda, kommunal xizmatlar narxi iqtisodiyotga sezilarli taʼsir koʻrsatishi mumkin va arzonlik va barqarorlik oʻrtasidagi muvozanatni topish muhim. Yashirin iqtisodiy xarajat omillari: Biznes va iste'molchilarga ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan bir qancha yashirin iqtisodiy xarajat omillari mavjud. Bu omillarga quyidagilar kiradi: Atrof-muhit xarajatlari: korxonalar tomonidan etkazilgan atrof-muhitga yetkazilgan zarar ko'pincha tovarlar va xizmatlar narxiga kiritilmaydi. Bunga uzoq muddatli iqtisodiy taʼsir koʻrsatishi mumkin boʻlgan ifloslanish, oʻrmonlarning kesilishi va iqlim oʻzgarishi kiradi. Ijtimoiy xarajatlar: korxonalar yoki sanoatning ijtimoiy xarajatlari ham yashirin bo'lishi mumkin. Bunga ish vaqtida kasal bo‘lib qolgan yoki jarohatlangan ishchilar uchun tibbiy xizmat va ijtimoiy xizmatlar yoki ayrim sohalar bilan bog‘liq bo‘lgan jinoyat va giyohvandlik xarajatlari kiradi. Infratuzilma xarajatlari: Infratuzilmani saqlash va yangilash xarajatlari ko'pincha tovarlar va xizmatlar narxida hisobga olinmaydi, lekin u iqtisodiyotga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Bunga yoʻllar, koʻpriklar va jamoat transporti tizimlari kiradi. Imkoniyat xarajatlari: Bir ishni boshqasiga nisbatan qilishning imkoniyat xarajatlari ham yashirin bo'lishi mumkin. Misol uchun, agar biznes bir loyihaga sarmoya kiritsa-yu, lekin foydaliroq bo'lishi mumkin bo'lgan boshqa imkoniyatni qo'ldan boy bersa, haqiqiy xarajat to'liq amalga oshirilmasligi mumkin. Mablag'larni boshqa loyihaga emas, balki ma'lum bir loyihaga investitsiya qilishning imkoniyat qiymati: iqtisodiy omillar mablag'larni boshqa loyihaga emas, balki ma'lum bir loyihaga investitsiya qilish imkoniyatlariga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Misol uchun, foiz stavkalari, inflyatsiya va valyuta kurslarining o'zgarishi turli xil investitsiya imkoniyatlarining potentsial daromadlari va risklariga ta'sir qilishi mumkin. Bundan tashqari, sanoat tendentsiyalari, tartibga solish siyosati va bozor sharoitlaridagi o'zgarishlar, shuningdek, boshqa investitsiya variantlariga nisbatan ularning imkoniyatlarini o'zgartirib, muayyan loyihalarning maqsadga muvofiqligi va rentabelligiga ta'sir qilishi mumkin. Shuning uchun potentsial investitsiya imkoniyatlari bilan bog'liq xavf va daromadlarni baholashda turli iqtisodiy omillarni hisobga olish muhimdir. Xodimlarni o'qitish yoki yangi ko'nikmalarni o'rganish uchun sarflangan vaqt va kuch: Xodimlarni tayyorlash yoki yangi ko'nikmalarni o'rganishga vaqt va kuch sarflash uzoq muddatda iqtisodiy xarajatlarga ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Ta'lim bilan bog'liq boshlang'ich xarajatlar bo'lishi mumkin bo'lsa-da, darslar uchun haq to'lash yoki murabbiylarni yollash kabi, ko'proq malakali va bilimli xodimlarga ega bo'lishning afzalliklari bu xarajatlardan ustun bo'lishi mumkin. Yaxshiroq o'qitilgan va malakali xodimlar ko'pincha samaraliroq bo'ladi va mahsulot yoki xizmatlar sifatini yaxshilashga hissa qo'shishi mumkin, bu esa foyda va mijozlar ehtiyojini qondirishni oshiradi. Bundan tashqari, xodimlar o'z rollarida samaraliroq va samaraliroq bo'lganda, ular chiqindilar, xatolar va baxtsiz hodisalar bilan bog'liq xarajatlarni kamaytirishi mumkin. Shu sababli, xodimlarni o'qitish va malakasini oshirishga sarmoya kiritish vaqt va pulni oldindan investitsiyalashni talab qilishi mumkin, ammo bu tashkilot uchun uzoq muddatli iqtisodiy foyda keltirishi mumkin. Boshqa ishda ishlamaslik yoki boshqa biznes imkoniyati bilan shug'ullanmaslikni tanlashdan olingan daromad: Boshqa ishda ishlamaslik yoki boshqa biznes imkoniyatini tanlash iqtisodiy omillarga turli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Bir tomondan, ko'proq bo'sh vaqt odamlarga o'z rivojlanishiga sarmoya kiritish, oilasiga g'amxo'rlik qilish yoki dam olish faoliyati bilan shug'ullanish imkonini beradi, bu esa hayot sifatini yaxshilashga olib keladi. Boshqa tomondan, ishlamaslik tanlovi umumiy daromadni kamaytirishi mumkin, bu esa shaxsning moliyaviy barqarorligini va investitsiyalar yoki xaridlarni amalga oshirish qobiliyatini pasaytirishi mumkin. Bundan tashqari, ishlamaslik to'g'risidagi qaror ishchi kuchi taklifini qisqartirish orqali katta iqtisodiyotga ta'sir qilishi mumkin, bu esa ish haqining oshishiga olib kelishi mumkin, shuningdek, ayrim tarmoqlarda etishmovchilik yoki samarasizlikka olib kelishi mumkin. Shaxsning iqtisodiy omillarga ishlamaslik qarorining sof ta'siri shaxsiy sharoit, sanoat tendentsiyalari va kengroq iqtisodiy sharoitlar kabi ko'plab omillarga bog'liq. Biznesni boshlash yoki yangi korxonaga vaqt va resurslarni sarflash bilan bog'liq shaxsiy xavf va qurbonliklar narxi: Biznesni boshlash yoki yangi korxonaga vaqt va resurslarni sarmoya qilish har doim shaxsiy xavf va qurbonlarni o'z ichiga oladi, ammo iqtisodiy xarajatlar bu omillarga ta'sir qilishi mumkin. Soliqlar va qoidalar kabi yuqori iqtisodiy xarajatlar jismoniy shaxslarni biznesni boshlash yoki korxonaga sarmoya kiritish xavfini o'z zimmalariga olishdan qaytarishi mumkin. Boshqa tomondan, moliyalashtirish va qo'llab-quvvatlash tarmoqlariga kirish kabi iqtisodiy xarajatlarning kamayishi odamlarni bu yo'ldan borishga undashi mumkin. Oxir oqibat, biznesni boshlash yoki korxonaga sarmoya kiritishda shaxsiy tavakkalchilik va qurbonliklarni o‘z zimmasiga olish qarori iqtisodiy xarajatlardan tashqari muvaffaqiyat potentsiali va shaxsiy motivatsiyalar kabi turli omillarga bog‘liq bo‘ladi. Muayyan tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanishda atrof-muhitga yoki jamiyatga etkazilishi mumkin bo'lgan zarar narxi: Iqtisodiy xarajatlar muayyan tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanishda atrof-muhit yoki jamiyatga yetkazilishi mumkin bo'lgan zarar narxiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Misol uchun, agar ifloslanishning iqtisodiy qiymati yuqori bo'lsa, korxonalar atrof-muhitga yetkazadigan zararni kamaytirish uchun ekologik barqaror amaliyot va texnologiyalarga sarmoya kiritish ehtimoli ko'proq bo'lishi mumkin. Aksincha, ifloslanishning iqtisodiy xarajati past bo'lsa, korxonalar ekologik barqarorlikka sarmoya kiritishni moliyaviy jihatdan foydali deb hisoblamasligi mumkin. Shunga o'xshab, iqtisodiy xarajatlar noto'g'ri mehnat amaliyoti, axloqsiz ta'minot zanjiri faoliyati yoki biznes bilan bog'liq boshqa ijtimoiy muammolar tufayli jamiyatga yetkazilgan zarar narxiga ta'sir qilishi mumkin. Ushbu omillar bilan bog'liq yuqori iqtisodiy xarajatlar korxonalarni adolatli mehnat amaliyotiga, ta'minot zanjirini axloqiy boshqarishga va boshqa ijtimoiy mas'uliyatli faoliyatga sarmoya kiritishga undashi mumkin. Iqtisodiy xarajatlar korxonalarni o'z faoliyatining atrof-muhit va jamiyatga ta'sirini hisobga olishga rag'batlantirishda hal qiluvchi rol o'ynashi mumkin. Potentsial zarar xarajatlarini o‘z ichiga olgan holda, korxonalar barqaror va ijtimoiy mas’uliyatli amaliyotlarga sarmoya kiritish ehtimoli ko‘proq bo‘lishi mumkin, natijada ham o‘zlariga, ham keng jamoatchilikka foyda keltiradi. Umuman olganda esa bu omillarni quyidagicha birlashtirish mumkin: yangi fan-texnikani qo’llash mexnat unumdorligini oshirib borish, xomashyo sarflarini qisqartirib borish. Xar qanday jamiyatning muxim bo’g’inlaridan asosiysi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirib borishdir. Xar bir faoliyat ko’rsatayotgan korxona xam o’z oldiga ana shuni vazifa qilib qo’yadi, ya’ni korxonaning asosiy maqsadi, ishlab chiqarish xarajatlarini minimallashtirib maksimal foyda olishdir, ko’proq maxsulot ishlab chiqarishga qaratilgan. Ishlab chiqarish xarajatlariga yuqorida sanab o’tilgan muxim omillar ta’sir etar ekan, bularning barchasini birgalikda amalga oshirish juda qiyin. Masalan: xom ashyo zaxiralarining eng arzon kanallarini qidirib topish va samarali ishlatishni ta’minlash, ishchilarni ijtimoiy muxofazalashni kuchaytirish, fan- texnika taraqqiyotini yuksaltirib, uni ishlab chiqarishga tadbiq qilish, umuman bularni birbaraviga amalga oshirish murakkab jarayondir. Lekin, shu omillarni barchasini birgalikda olib borilishi iqtisodiy samaradorlikka erishishning asosiy sharti xisoblanadi. Respublikamizda bunday ishlarni rivojlantirish maqsadida ilgari davlat markazlashgan korxonalar tizimi o’zgartirilib, xususiylashtirish ishlari yo’lga quyiladi. Bugungi kunda umumiy ishlab chiqarishning 84% asosan xususiy va qo’shma korxonalarga to’g’ri kelmoqda. Bu degan so’z xar bir korxona o’zining ishlab chiqarish jarayonlariga va xarajatlarni kamaytirib borish omillariga jiddiy ta’sir qilmoqda deganidir. Albatta bunday munosabatlar ishlab chiqarishni pasayishini oldini olish ishsizlikka yo’l qo’ymaslikni ta’minlaydi. Ishlab chiqarish va tadbirkorlikni rivojlantirib borish esa unga tamal toshi bo’lib xizmat qiladi. Shunday qilib, ishlab chiqarish xarajatlariga asosan fan-texnika yutuqlari, yuqori ishchi kuchi, xom-ashyo resurslari asosiy ta’sir ko’rsatadi. Mexnatni ilmiy tashkil qilgan xolda ishlab chiqarishni yuksaltirib borish xam muximdir. Xar bir ishchi o’zining kasbini qilayotgan ishini sevishi kerak. Bu esa kadrlar malakasizligiga barxam beradi, natijada ishlab chiqarish yuksaladi. Ilmiy tadqiqotlardan ma’lumki, ishchilarning u ishdan bu ishga ko’chib yurishlari natijasida ish samaradorligi 30-40% foizgacha kamayar ekan. Bu degan so’z ishlab chiqarishning asosiy qismi yo’qoldi degandir. Shu sababli eng asosiy e’tibor ishchi o’rinlarini to’g’ri tashkil etishga qaratilishi zarur. Respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan ko’plab korxonalar ishlab chiqarish xarajatlariga ta’sir qiluvchi omillarini xar tomonlama o’rganib, shu asosda ish yuritmoqdalar. Yangi bozor tizimi isloxatlarni amal qilishi iqtisodiyotda juda muxim sanalmoqda va axamiyati ortib bormoqda. Xar bir korxona o’z oldiga xarajatlarni pasaytirish, unga ta’sir etuvchi omillarni taxlil qilishni ustivor vazifa qilib qo’yish kerak, ana shundagina iqtisodiyot yuksaladi, ishlab chiqarish taraqqiy etadi. Download 106.37 Kb. Share with your friends:
|