Mirxojayev Mirjamol Mirkarimovich texnika fanlar bo’yicha falsafa
Download 35.52 Kb.
|
| Kalit so'zlar: audit, muofiqlik, energiya, energiyani standartlashtirish, energiya samaradorligi, boshqarish, shaffoflik, texnologiya, tizim, reja, tanlov auditlari, biznes, energiya siyosati, integratsiya.
Ключевые слова: аудит, комплаенс, энергетика, энергетическая стандартизация, энергоэффективность, управление, прозрачность, технология, система, план, отбор аудитов, бизнес, энергетическая политика, интеграция. Key words: audit, compliance, energy, energy standardization, energy efficiency, management, transparency, technology, system, plan, selection of audits, business, energy policy, integration. Insoniyat hayoti davomida tabiat tomonidan minglab yillarda to’plangan energiyadan foydalanib kelinmoqda. Bunda ushbu energiyadan foydalanish usullari, undan maksimal samaradorlik olish maqsadida doimo takomillashib kelmoqda. Energetika insoniyat hayotida doimo muhim rol o’ynaydi. Inson faoliyatining barcha turlari energiya sarfi bilan chambarchas bog’liqdir. Masalan, inson o’zining evolyutsion rivojlanishining boshida inson faqat o’z tanasi mushaklarining energiyasidan foydalangan. Keyinchalik esa inson olov energiyasini olishni va undan foydalanishni o’rgandi. Insoniyat jamiyati evolyutsion rivojlanishining navbatdagi o’rami shamol va suv energiyasidan foydalanishga olib keldi va natijada birinchi suv va shamol tegirmonlari, suv charxpalaklari, o’z harakati uchun shamol kuchidan foydalanuvchi yelkanli kemalar paydo bo’ldi. XVIII asrda o’tin yoki ko’mirni yoqish natijasida hosil bo’lgan issiqlik energiyasini mexanik harakat energiyasiga aylantiruvchi bug’ mashinasi ixtiro qilindi. XIX asrda volьt yoyi, elektr yoritish kashf qilindi. Elektro Motor, undan keyin esa elektr generator ixtiro qilinishlari elektr asri boshlanishiga olib keldi. XX asr insoniyat tomonidan energiya ishlab chiqarish va undan foydalanish usularini o’zlashtirish bo’yicha haqiqiy inqilobni amalga oshirish asri bo’ldi. Ya’ni: juda yuqori quvvatli issiqlik, gidravlik va atom elektr stantsiyalar, yuqori va o’tayuqori va ulьtra yuqori kuchlanishga ega bo’lgan elektr energiyasini uzatuvchi liniyalar qurildi. Elektr energiyani ishlab chiqarish, o’zgartirish va uzatishning yangi turlari ishlab chiqilmoqda (boshqariluvchi termoyadro reaktsiyasi magnit gidrodinamik generator, o’ta o’tkazuvchan turbogenerator va shunga o’xshash). Katta quvvatli energiya tizimlari barpo qilinmoqda, shu bilan birga katta quvvatli neft va gaz ta’minoti tizimlari paydo bo’lmoqda. SHunday qilib bizni o’rab turgan dunyo turli ko’rinishdagi tuganmas energiya manbalariga egadir. Hozirda ularning ba’zilaridan, ya’ni: quyosh energiyasi, yer va oyning o’zaro ta’siri natijasida hosil bo’ladigan energiya, termoyadrosintezi energiyasi, yer issiqligi energiyasidan to’laqonli foydalanilmayapti. Hozir inson tamaddunining rivojlanishida energiya hal etuvchi rol o’ynaydi. Mahsulot ishlab chiqarish hajmi va energiya sarfi orasida uzviy o’zaro bog’liklik mavjud. Insoniyat hayotida energetika katta ahamiyatga ega. Uning rivojlanish darajasi, jamiyat ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasini, ilmiy texnik taraqqiyot imkoniyatlarini va aholi turmush darajasini aks ettiradi. Afsuski inson tarafidan iste’mol etilayotgan energiyani ko’p qismi, mavjud bo’lgan energetik resurslardan foydalanishning past samaradorligi tufayli befoyda issiqlikka aylanmoqda. Dunyoda bir yilda 8 foydalaniladigan energiyaning tahminiy taqsimoti 1 - jadvalda keltirilgan. Bu jadvaldagi energiya qiymati, yoqilganda mavjud energiyani beruvchi ko’mir miqdorining megatonnalardagi (Mt) o’lchamida keltirilgan. 1-jadval. Dunyoda yillik energiya iste’moli
21.05.2019 yildagi 539-sonli O’zbekiston Respublikasining Qonunida 7 bob, 28 moddadan tashkil topgan bo’lib, unda bir qator “Qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish to’g’risida” bir qator vazifalar belgilab qo’yilgan. Qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat [1]: qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish sohasidagi ustuvor yo’nalishlarni belgilash va chora-tadbirlarni amalga oshirish; qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish sohasidagi davlat dasturlarini va boshqa dasturlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirish; mamlakatning energetika xavfsizligini mustahkamlash, yoqilg’i-energetika balansining qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalangan holda elektr, issiqlik energiyasi va biogaz ishlab chiqarishga doir qismini diversifikatsiyalash; qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish sohasiga innovatsion texnologiyalarni, ilmiy-texnikaviy ishlanmalarni joriy etishni, qayta tiklanuvchi energiya manbalari qurilmalarining energiya jihatdan samaradorligini oshirishni, ularning ishlab chiqarilishini kengaytirishni va mahalliylashtirishni rag’batlantirish; qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanishning sinab ko’rilgan texnologiyalari asosida energiya ishlab chiqarish quvvatlarini yaratishga tadbirkorlik sub’ektlarini jalb etishning tashkiliy-huquqiy mexanizmlarini takomillashtirish; qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan energiya ishlab chiqaruvchilarni, shuningdek qayta tiklanuvchi energiya manbalarining qurilmalarini ishlab chiqaruvchilarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirish; qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish sohasida xalqaro hamkorlikni rivojlantirish. Qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish sohasidagi davlat boshqaruvi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish sohasidagi maxsus vakolatli davlat organi, shuningdek mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan o’z vakolatlari doirasida amalga oshirish belgilab qo’yilgan [1]. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 9 iyuldagi PF-5761-son Farmoniga asosan iste’molchilarni elektr energiyasi iste’molini hisobga olish va nazorat qilishning avtomatlashtirilgan tizimi bilan qamrab olish rejalashtirilganligini inobatga olib, Qonunda mazkur tizimning huquqiy asoslarini belgilab qo’yildi. Qonunning 28-moddasida hududiy elektr tarmoqlari korxonasi yoki uning elektr ta’minoti korxonasi ushbu moddaning 1-qismida nazarda tutilgan hollarda iste’molchiga elektr energiyasi yetkazib berishni belgilangan tartibda to’xtatishi mumkinligi nazarda tutilgan. SHuningdek, ushbu holatlar bartaraf etilgan taqdirda, hududiy elektr tarmoqlari korxonasi yoki uning elektr ta’minoti korxonasi iste’molchiga elektr energiyasi yetkazib berishni qayta tiklash belgilab qo’yildi. Qonunda elektr energiyasining ulgurji va chakana bozori, elektr energiyasi bozori ishtirokchilariga davlat tomonidan teng imkoniyatlar taqdim etilishi haqida normalar mavjud emasligi belgilab qo’yildi [2]. O‘zenergoinspeksiya O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasi qarorlari asosida davlat organlari va tashkilotlari tomonidan qayta tiklanuvchi energiya manbalarining qurilmalari o‘rnatilishini nazorat qiladi va belgilangan ko‘rsatkichlarning bajarilishi ta’minlanmagan taqdirda, ularning mansabdor shaxslariga nisbatan choralar ko‘rish bo‘yicha Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritib boradi [3]. Energiyani boshqarish ISO 50001 tizimining auditi rejalashtirilgan vaqt oralig'ida tashkilot tizim tekshiruvlarini o'tkazishi lozim bo`ladi.Tizimning standart talablariga javob berishini ta'minlashsamarali amalga oshirish va saqlash talab etiladi. Bu ishlarni tartibga solish va tekshirish ishlari Energiyani boshqarish ISO 50001 tizimining auditi rejasiga muvofiq nazorat etiladi. Tekshirilgan jarayonlar va sohalar, shuningdek, oldingi audit natijalari auditlarni o'tkazish jadvali holati va ahamiyatini hisobga olgan holda rejalashtirilishi kerak. Tanlov auditlari va audit jarayonining xolisligini ta’minlash muhim vazifa etib belgilash lozim. Yuqori boshqaruv tomonidan tizimni tahlil qilishda energiyani boshqarish tizimining hayotiyligini tahlil qilish bo'yicha yuqori boshqaruv rejasitasdiqlanishi kerak. Muvofiqlikni baholash orqali tashkilot quyidagilarni amalga oshirishi mumkin:tasdiqlangan energiya siyosatiga muvofiqligini kafolatlash uchun davriy asosdayuqori boshqaruv; bu davomiy muvofiqlikni ko'rsatish uchun, birinchi navbatda, ularning biznes sheriklari; sertifikatlashtirish organidan muvofiqlik tasdiqini olishushbu standartga muvofiq energiya boshqaruv tizimini joriy qilish lozim. ISO 50001 standarti tashkilotlarni ta'minlash uchun mo'ljallangan energiya samaradorligini amaliyotga integratsiya qilish uchun tan olingan asosnazorat qilish hisoblanadi [4]. Bunda ko'p millatli tashkilotlar bittadan foydalanish imkoniyatiga ega bo'ladi.Butun tashkilotda amalga oshirish uchun mantiqiy va izchil metodologiyani o'z ichiga olgan kelishilgan standarttakomillashtirishni aniqlash va amalga oshirish vazifa etib belgilab qo’yilgan. Standart quyidagilarni amalga oshirish uchun ko’maklashadi: − tashkilotlarga mavjudlaridan yaxshiroq foydalanishga yordam berish energiya talab qiladigan aktivlar; − shaffoflikni ta'minlash va ratsional muloqotni osonlashtirish energiya resurslaridan foydalanish; − energiyani boshqarishning ilg‘or tajribalarini joriy etishga ko‘maklashish va energiyadan oqilona foydalanishni rag'batlantirish; − ob'ektlarni baholash va yangilarini joriy etish ustuvorligini aniqlashda yordam berish energiya tejovchi texnologiyalar; − ta'minlash maqsadida energiya samaradorligini oshirish uchun shart-sharoitlar yaratish; − kamaytirishga qaratilgan loyihalarda energiya boshqaruvini takomillashtirish issiqxona gazlari emissiyasi; − tashkilotning boshqa boshqaruv tizimlari bilan integratsiya, masalan ekologik tizimlar va mehnatni muhofaza qilishni boshqarish tizimlari[5]. ISO 50001 standartini joriy etishning istiqbollari va afzalliklari qanday, "Korxonada energiyani boshqarish", Standart tashkilotlarga imkon beradienergiyani oshirish uchun samarali mexanizmga ega bo'lish uchun turli darajalarorqali samaradorlik, xarajatlarni kamaytirish, atrof-muhit ko'rsatkichlarini yaxshilash ham texnik, ham boshqaruv muammolarini oqilona hal qilish energiyadan foydalanish hisoblanadi. ISO 50001 standartining joriy etilishi korxonalarga imkon beradi dunyoda umumiy qabul qilingan yagona boshqaruv modeliga o'tish va energiya sarf-xarajatlarini asta-sekin umumevropa darajasiga kamaytirish, shuningdek korxonalar va munitsipalitetlarni modernizatsiya qilishni rag'batlantirish. Ken Hamilton (ISO/PC 242 eksperti) ISO 50001 ni "juda" deb ta'riflagan. Pragmatik standart” kompaniyalarga energiyani integratsiyalashuviga yordam beradi boshqaruvni biznes amaliyotiga aylantirish [6]. Bu kompaniyalarga energiyani kamaytirish imkonini beradi xarajatlar va ta'minot zanjiri bo'ylab energiya samaradorligini oshirish. U ikki korxona tajribasini misol qilib keltirdi. davomida Dow Chemicals ikki yil davomida energiya sarfini 17,9% ga qisqartirdi. Shu bilan birga, ISO tamoyillari 50001 tasi kichik biznes subyektlari tomonidan muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Shunday qilib, Xyustondan bir korxona, bilan 36 kishini ish bilan ta'minlab, 2 yil davomida 14,9% tejashga muvaffaq bo'ldiqiymat jihatidan 250 ming AQSH dollarini tashkil etadi va bularning barchasi nolga tengkapital qo'yilmalar. Respublika kompaniyalari amalga oshirishdan manfaatdor xorijiy kompaniyalardan kam emas energiyani boshqarish va shu bilan uning energiya samaradorligini oshirish - va bunda ISO 50001 standartining haqiqiy yordami shubhasizdir [7]. Respublikada energiyani boshqarish elementlari allaqachon ko'plab korxonalarda qo'llanilmoqda. Masalan, dastur va loyihalar ishlab chiqilib, amalga oshirilmoqda energiya tejash, korxonalar ko'proq energiya tejamkorligini joriy qilmoqdalar uskunalar, energiya samaradorligini oshirish imkoniyatlarini tahlil qilish individual ishlab chiqarish va jarayonlar, ham ko'p tashkilotlar amalga oshiradi energiya auditlari. Respublika hukumatining inqirozga qarshi choralar dasturi doirasida iqtisodiyotning energiya samaradorligi oshirish siyosatining ettita asosiy ustuvor yoʻnalishlar roʻyxatiga kiritilgan[8].Respublika Energetika vazirligi bilan birgalikda Iqtisodiy rivojlanish vazirligi rivojlanishni nazarda tutuvchi chora-tadbirlar kompleksini ishlab chiqdi va quydagilarni asos qilib oldi: zamonaviy huquqiy bazani, tashkiliy tuzilmalarni shakllantirishni oshirish, energiya samaradorligini oshirish, davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash va qulayliklar yaratish biznesni jalb qilish uchun investitsion muhit. Energiya samaradorligini oshirishning asosiy mexanizmlaridan biri Energiyani tejash uchun mukammal me'yoriy-huquqiy bazani yaratish lozim.Bunda mavjud mintaqaviy va keng darajada iste`molchi madaniyatini oshirish lozim. Hozirda respublikada sanoat uchun ko'rsatkichlarni tartibga solinadigan asbob-uskunalar, mashinalar, qurilmalar energiya iste'moli bir necha o'nlab davlat standartlari mavjudko'rsatkichlari asosida tanlab olingan. Energiya samaradorligi ko'rsatkichlari o'z aksini topishi uchun zamonaviy hisoblagichlar joriy etish orqali yuqori natijalar qayt etilishi amaliy aniqlandi. Sohadagi huquqiy tartibga solish ob'ektlari va sub'ektlari ishini muvofiqlashtirish qoida tariqasida ular ko'pincha haqiqiy faoliyat yurituvchi tashkiliy tuzilmalarning yo'qligi sababli amalga oshirilmoqda. ISO 50001: 2011 tashkilotlarga quyidagilarni bajarishda imkonyat yaratib beradi: − energiyadan samaraliroq foydalanish siyosatini ishlab chiqish; − ushbu siyosatni amalga oshirish bo‘yicha maqsadlarni belgilash; - energiya iste'moli bo'yicha qarorlarni amalga oshirish uchun mavjud ma'lumotlardan yaxshiroq foydalanish; − natijalarni o‘lchash; − siyosat samaradorligini baholash; − energiyani boshqarish tizimini doimiy ravishda takomillashtirish. Tashkilotlarning joriy boshqaruv amaliyoti ISO 50001 ning asosiy maqsadi energiya samaradorligini integratsiya qilishdir. Respublika korxonalarida energiya tejash siyosatini amalga oshirish asosiy vositalardan biri sifatida energiyani boshqarish tizimlarini joriy etish talab etilishi lozim. ISO 50001 standartining talablari juda dolzarb va sabablari energiyani boshqarish tizimlarini joriy etish zarurati varespublikaga tegishli standartlar quyidagilar [8]: 1. Energiya samaradorligi va qayta tiklanadigan manbalar bo'yicha milliy dasturlar energiya va energiyani boshqarish tizimi va standartlarni bir qismidir. 2. Energiyani boshqarish tizimlari va ISO 50001 standarti barcha sohalarda qo'llaniladi. 3. Energiyani boshqarish tizimlari hududda xizmat ko'rsatishning rivojlanishini shakllantiradi energiya samaradorligi, shu jumladan, yangi ish o‘rinlarini yaratadi. 4. Energiyani boshqarish tizimi innovatsiya texnologiyani yangilash va joriy etishni tezlashtiradi. Shuning uchun energiya samaradorligini oshirish strategiyasi xarajatlarni kamaytirish va faoliyatning ekologik komponentini yaxshilash ISO 50001:2011 tashkilotlarning rivojlanishiga yordam beradi. Kompaniyaning investitsion jozibadorligini oshirish energiya boshqaruv tizimini joriy etishning muhim foydalariga hizmat qilishi lozim Yoqilg'i-energetika resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish va zarur resurslarni yaratish xalq xo‘jaligini energiya tejovchi rivojlanish yo‘liga o‘tkazish uchun shart-sharoitlar bitta respublikaning kuch strategiyasini amalga oshirish yo'llarini ochib berishi lozim. Ko'pchilikda bu muammoni hal qilishda ISO 50001"Quvvatni boshqarish tizimi" standartining mamlakat korxonalarida joriy etilishiga bog'liq hisoblaydi. “ISO 50001 Energetika menejment tizimlari” xalqaro standartining qoʻllanilishi tashkilot va korxonalarga energetika xususiyatlarini, shu jumladan, energetika samaradorligi, energiyadan foydalanish va energiya isteʼmoli samaradorligi uchun zarur boʻlgan tizimlar va jarayonlarni yaratish imkonini beradi. Nega deganda, ushbu standart tashkilotning energetika menejmenti tizimiga (EMT) nisbatan aniq talablarni belgilaydi hamda tashkilot boshqaruvi ostida amalga oshirilayotgan faoliyatga nisbatan qoʻllaniladi. Uning qoʻllanilishi tashkilotga xos boʻlgan talablarga, jumladan, tashkilot tizimining murakkablik, maʼlumotlarni hujjatlashtirish darajasi va mavjud resurslarga mos kelishi uchun muvofiqlashtirilishi mumkin. Mazkur standart EMTning qoʻllanilish sohasi va chegarasi doirasida energiyadan foydalanuvchi binolar, inshootlar, tarmoqlar, jihozlar, tizim yoki jarayonlarni loyihalashtirish va xarid qilishga nisbatan qoʻllaniladi. EMTni ishlab chiqish va joriy qilish oʻrnatilgan huquqiy va boshqa talablarga rioya qilgan (bajargan) holda tashkilotning energetika samaradorligi, energiyadan foydalanish va energiya isteʼmoliga doir siyosati, maqsad va vazifalari, harakatlar rejasini ishlab chiqishni oʻz ichiga olish orqali respublika iqtisodiyotika salmoqli darajada hissa qo`shadi [9]. Download 35.52 Kb. Share with your friends:
|