Sanoatda fan-texnika taraqqiyoti va uning iqtisodiy samaradorligi kirish
Sanoatda fan va texnika taraqqiyotining asosiy yo’nalishlari
Download 35.01 Kb.
|
| Sanoatda fan va texnika taraqqiyotining asosiy yo’nalishlari
Bozor iqtisodiyotiga o ‘tish sharoitida fan-texnika taraqqiyotining uchta asosiy yo‘nalishidan foydalanish mumkin: a) an’anaviy yo‘nalish; b) zamonaviy yo‘nalish; v) istiqbolli, ustuvorlik yo‘nalishlar. An’anaviy yo‘nalishga elektrlashtirish, mexanizatsiyalash, qisman avtomatlashtirish, kimyolash kiradi. Zamonaviy yo ‘nalishga elektronizatsiyalash, kompleks mexanizatsiyalash, kompleks avtomatlashtirish(robotlashtiris, kompyuterlashtirish),atom energetikasini jadal rivojlantirish, yangi materiallarni ishlab chiqarish va ularga ishlov berish, hozirgi davr talabiga javob beradigan texnologiyalami qo‘llash,119 undan foydalanishda texnologiyaning ekologiyaga salbiy ta’sirini kamaytirish, imkoni boMsa butunlay yo'qotish yo‘llari kiradi. Afzallik, ustuvor yo ‘nalishlarga quyidagilar kiradi: -elektronizatsiyalash, biotexnologiyani keng joriy etish, iqtisodiy informatikani ko‘paytirib, rivojlantirib, ishlab chiqarishni to ‘la axborotlashtirish, fundamental fanlar b o ‘yicha izlanishlarni kuchaytirish; - yangi, ilg‘or (progressiv) texnologiyalarni joriy etish; texnika va texnologiya, elektr energiyasi va yoqilg‘ilarning, xom ashyo va materiallam ing eng yangi turlarini yaratish; - mavjud mashina va mexanizmlami. asbob-uskuna hamda jihozlam i modemizatsiyalash. Bozor iqtisodiyotiga kirib borish munosabati bilan ilm-fan sohasiga turli atam alar va tushunchalar kirib kelmoqda. Masalan, «Nau-xau», innovatsiya, lizing, texnopolis, venchur, injmering, tender, nanotexnologiya va h.k.lar, «Nou-xau» - bu, texnik, tashkiliy-iqtisodiy, tijorat bilimlari va tajribaning yig‘indisi b o iib , almashish predmeti hisoblanadi. «Nou-xau» tipidagi axborot (informatsiya) raqobatli ishlab chiqarishning, savdoning omili sifatida ro ‘y benshi mumkin. «Nou-xau»ning eng xarakterli, tavsifiy tomoni - bu, texnik bilimlarning yangiligida va aniq, ishlab chiqarish va tijorat vazifalarini bajarish uchun foydali ligi dadir. Uni amalga oshirishda shartnoma tuziladi: har xil chizmalar, loyihalar, smeta (boiadigan kirim-chiqim hisobi), texkartalar, metodikalar (biror narsaga o ‘rgatish usullari), formulalar (shartli belgilar bilan ifodalangan matematik miqdorlar), texnik m a’lumotlar va h.k. tanishtiriladi. Eksporter bu m a’lumotlarni yetkazib beradi, importer esa qabul qilib oladi. “Innovatsiya" - atamasi “yangilik kiritish” yoki “yangiliklar” tushunchalarining sinonimidir. Yangilikni joriy etish: birinchidan, texnika va texnologiya avlodlarini 120 almashtirishni ta ’minlash uchun iqtisodiyotga sarflangan m ab lag lar b o ‘lsa; ikkinchidan esa, ilmiy-texnika yutuqlari va ilg‘or tajribasiga asoslangan yangi texnika va texnologiyalar. Ixtirochilikning rivojlanishi, biror yobnalishdagi yirik ixtiro va kashfiyotlar maydonga kelishi innovatsiyaning muhim omillari hisoblanadi. Lizing - mashina, asbob-uskuna, transport vositalari, ishlab chiqarish inshootlarini uzoq muddatli ijaraga olish; uzoq muddat foydalaniladigan tovariar eksportini kreditlash shakllaridan biri. Lizingning asosan moliyaviy va oddiy turi mavjud. Moliyaviy lizing - muayyan muddatda ijaraga beruvchining kapital xarajatlarini to‘liq qoplashga yetarli to ‘lovlardan iborat bo ‘lib, mulk egasiga bir miqdor foyda ham beradi. Oddiy lizing - ijara davrida ijaraga olingan mulk qisman am о rti/ats i у a! an ad i. Lizing kompaniyasi asbob-uskunalar sotib olib, ularni ijarachi firmaga, odatda, bir yildan 10-15 yilgacha ijaraga beradi. Lizingda ijarachining shartnoma muddati tugagandan so ‘ng asbob-uskunalarni qoldiq qiymati b o ‘yicha sotib olish (bu holda egalik huquqi yangi sohibga o ‘tadi); yangi kelishuv asosida shartnoma muddatini cho‘zish; moddiy boyliklami lizing kompaniyalariga qaytarish va boshqalar k o ‘zda tutilishi mumkin. Tomonlar lizing shartnomasida k o ‘rsatilgan davr mobaynida uni buzishga haqi yo'q. Lizing kompaniyalari mashina va uskunalar sotib olish uchun shaxsiy va qarzga olingan mablag'lardan foydalanadilar. Davlat, odatda, ularga qarz olishlari uchun imtiyozli sharoitlar yaratib beradi. Venchur - kichik biznesning bir turi. Uning mohiyati ilmiy- muhandislik ishlari, yangi texnika, texnologiya, tovar namunalarini yaratish, ishlab chiqarishni boshqarish, tijorat ishini tashkil qilish usullarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish, yirik firmalar va davlat ijara kontrakti buyurtmalarini bajarishdan iborat. Bu ishlar bilan «Venchur korxonalar»i shug‘ullanadi. Ular tarkibida tijoratda vositachi b o ‘lgan kor xonalar ham b o ‘Iadi. Venchur korxonalar tcxnikaning yangi 121 yo‘nalishlarida ish ko ‘rib, fan-texnika taraqqiyotiga katta hissa qo ‘shadilar. Ular venchur moliyalashtirishda ham faol qatnashadilar va moliyaviy m ablag1 to ‘plab, uni ishga soladilar. Injiniring (ixtirochilik), muhandislik maslahat xizmatlari - tijoratehilik qoidalariga asoslangan holda ishlab chiqarishni tashkil etishni ta ’minlash, mahsulot sotishni uyushtirish, ishlab chiqarish obyektlarini qurib, ishga tushirish yuzasidan maslahat berish. Bu ish bilan maxsus ixtisoslashgan injiniring firmalari shug‘ullanadi, ular mustaqil firma sifatida bir vaqtning o ‘zida bir necha mijozlarga xizmat qiladi. Eksport injininng firmalari boshqa mamlakatlarga xizmat ko‘rsatadi. Ular chet eldagi ilmiy g ‘oyalar va texnik ishlanmalar bozorida litsenziya sotadi, texnik yangiliklami xorijda joriy etadi. Injiniring kompaniyalari daromadi k o ‘rsatilgan injiniring xizmatiga bog‘liq bo‘ladi. Xalqaro injiniring xizmati ishning texnik-tashkiliy va tijorat tomonlari ko‘rsatilgan kontrakt shaklida rasmiylashtiriladi. Injiniring mohiyati pullik, muayyan xizmatlarga buyurtmaning bir ko ‘rinishidir. Injiniring xizmatlari bozori - xalqaro bozoming bir turi, injiniring xizmatlarining davlatlararo oldi- sotdi qilinishidir. Tenderlar - bozorda yoki xalqaro bozorda mashina va uskunalami xarid etish, qurilish-montaj ishlarini bajarish, in- jinering xizmati ko ‘rsatish uchun tanlov asosida buyurtma be rish. Xaridor yoki buyurtmachi eng avval konkurs e ’lon qilib, hammani o ‘z shartlari bilan tanishtiradi. Shunga asosan konkursda ishtirok etuvchi firmalar, konsortiumlar yoki korxonalar o ‘z takliflarini - tenderlarini xaridor, buyurtmachiga yuboradi. Tendemi injiniring firmalari hujjatlashtiradi. Fan-texnika taraqqiyotining muhim an’anaviy yo‘nalishlaridan biri ishlab chiqarishni elektrlashtirishdir. Elektr'lashtirish deganda elektr energiyasini yetarli darajada ishlab chiqarish, uni kcrakli joylarga uzatish va undan keng foydalanish jarayoni tushuniladi. Uning moddiy asosini elektroenergetika tarm og‘i tashkil etadi. U elektr cnergiyasi 122 ishlab chiqaradigan jihozlam i (elektrostansiyalami), iste’mol- chilarga uni yetkazib beruvchi jihozlam i (podstanstiyalami) va elektr uzatkichlami o ‘z ichiga oladi. Elektr energiyasi har turli stansiyalarda ishlab chiqariladi: • suv bilan ishlaydigan elektr stansiyalar (GESlar); • issiqlik elektrostansiyalari (GRESlar); • atom elektrostansiyalari; • quyosh elektroslantiyalari; • shamol va boshqa elektrostansiyalar. Ekspertlaming dalolat berishlaricha, keyingi yuz yillikning o ‘rtalarida sayyoramizda energiya ishlab chiqarish hozirgi darajadan o ‘n baravar ortadi. Bunday o ‘sishni qayta tiklanmay- digan organik yoqilg‘i yordamida ta’minlash mumkin emas. Shu sababli energetika muammosi eng jiddiy jahonshum ul muammolardan biriga aylamnoqda. Hozirgi vaqtda, jahon energetikasi asosan organik yoqilg‘idan foydalanishga asoslanadi. Umuman, energetika balansida neft va gazning ulushi taxminan 50 foizni, k o ‘mir 35 foizni tashkil etadi va atigi 15 foizi atom elektrostansiyalari, gidroenergetika va boshqa manbalar ulushiga to ‘g ‘ri keladi. Biroq insonning energetika iste’moli shu qadar tez sur’atda o ‘smoqdaki, organik yoqilg‘i kabi an’anaviy energetika resurslarining zaxiralari navbatdagi yuz yillikdayoq yetarli b o ‘lmay qoladi. Shu sababli insoniyat oldida yangi energiya manbalarini egallashdek dolzarb vazifa turibdi. Hozirgi paytda quyosh, atom (og‘ir elementlaming bo‘linishi) va yadro energetikasi (yengil yadrolam i termoyadroviy sintez qilish) ana shunday manbalar hisoblanadi. Yer sathiga yetib keladigan quyosh energiyasining umumiy miqdori insoniyat ehtiyojlarini qondirish uchun batamom yetarlidir. Buning yana bir afzalligi, ancha arzonga tushadi. Olimlaming hisoblariga qaraganda, XXI asrning o ‘rtalariga borib, butun dunyoda jon boshiga elektr iste’mol qilish 3-4 barobar ortadi. Buni qanday ta ’minlash mumkin? Organik 123 yoqilg'ini ishlab chiqarishni kamaytirish kerakmi yoki yo‘qmi? Albatta, bu savolga javob topish kerak. Bu muammoni hal etish ohmlar va mutaxassislar oldiga katta vazifalar qo ‘yadi. Atom energetikasining afzalliklari va kasofati to ‘g ‘risida ikki og'iz so‘z: AESlarning yemirilishi juda murakkab vaziyatni keltirib chiqaradi. Avariya paytida radioaktiv moddalar ajralib chiqa boshlashi katta hududning radiaktiv zararlanishiga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, AESlarni barpo etish xavfsizlik bilan bog‘liq b o ‘lgan prinsipial yangi omilni keltirib chiqaradi. Bu omil naqadar jiddiy ekanligini esa Chem obil’ va Yaponivaning “Fukusima" AESlaridagi avariya yaqqol k o ‘rsatdi. 0 ‘zbekistonda ishlab chiqarishni elektrlashtirish borasida juda katta ishlar amalga oshirilishi tufayli yildan-yilga elektr energiyasi ishlab chiqarish ko'paymoqda. Agar 2012-yilda 53 mlrd. kVt soat elektr energiyasi ishlab chiqarilgan bo4sa, 2019- yilda 69 mlrd. kVt/ soatga yaqin elektr energiyasi ishlab chiqarildi. 4.O’zbekistonda fan va texnika taraqqiyti yutuqlaridan foydalanishni baxolash. 1Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017-йил 7-февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947 сон фармони // “Халқ сўзи”, 2017-йил 8-феврал 2Stat.uz 3Xalq.uz http://fayllar.org Download 35.01 Kb. Share with your friends:
|