Tavi III msoflio okeanis dabinZurebis Tanamedrove mdgomareoba navTobis naxSirwyalbadebi

nax. 3.7 da 3.8-ze Sesabamisad warmodgenilia Savi zRvis saqarTvelos akvatoriis wylebSi da fskerul naleqebSi navTobis jamuri naxSirwyalbadebis (njn) Semcvelobis ganawileleba siRrmis mixedviT.

nax 3.9.-dan Cans navTobproduqtebis raodenobis wliuri cvlileba rogorc baTumSi ise foTis raionSi zRvis zedapirze. maqsimaluri Semcveloba daikvirveboda wlis Tbil periodSi - ivlisi, agvistoSi, roca maRalia bunebrivi radiacia.

Sefasebulia rom 2010-2015 wlebSi saqarTvelos Savi zRvis portebze da terminalebze navTobis da navTobroduqtebis gadazidvis moculoba iqneba 50-60 mln/t weliwadSi. aseTi intensiuri ganviTareba zRvis transportis infrastruqturis kidev ufro gaamwvavebs Savi zRvis ekosistemis mdgomareobas.

1995 wels saq.mecn. akademiis hidrometeorologiis institutiis ekologiis ganyofilebaSi Savi zRvis sanapiro zolis gaWuWyianebis mdgomareobis Seswavlisas dadginda rom, fenolebis maqsimaluri mniSvneloba Sav zRvaSi aRiniSneba wlis Tbil TveebSi rac gamowveulia ara marto mdinareebis mier zRvaSi am naerTebis CadinebiT, aramed zRvis wyalSi navTobproduqtebis destruqciis procesebiT, romelTa Sualedur produqtsac warmoadgens fenoli.

okeanis wylebSi identificirebulia qlororganuli pesticidebi - e.w. mdgradi organuli damabinZureblebi: ddt (diqlordifeniltriqloretani) misi metabolitebi: dde (diqlordifenildiqloretileni), ddd (diqlordifenildiqloretani), gqcg (geksaqlorciklogeksani), pqb-ebi (poliqrorirebuli bifenilebi).

okeaneSi qlororganuli nivTierebebi araTanabradaa ganawilebuli. daikvirveba koncentraciis maRali, dabali da nulovani zonebis monacvleoba. qlororganuli nivTierebebiT dabinZurebis lokaluri monakveTebi aRiniSneba ara mxolod dabinZurebis wyarosTan axlos, aramed okeanis Ria raionebSic, rac dinamikuri gabneviTa da atmosferuli gadataniTaa ganpirobebuli. amitom okeanis zedapirul fenaSi qlororganuli pesticidebis koncentracia mniSvnelovnad icvleba drosa da sivrceSi.

iseve rogorc navTobproduqtebis SemTxvevaSi, qlororganuli pesticidebis dagrovebis procesi aRiniSneba wylis nakadebis periferiebzec da frontalur zonebSic.

miuxedavad imisa, rom qlororganuli pesticidebis mniSvnelovani koncentracia daikvirveba zedapirul organul fenaSi, zedapirul mikrofenaSi da cocxal organizmebSi, is aseve aRwevs Rrmad okeaneSi. amasTan, rogorc wesi, maTi Semcveloba 0-100m siRrmis fenaSi sakmarisad erTgvarovania, xolo 500m siRrmeze 2-jer mcirdeba. wylis siRrmeSi yvelaze metad gavrcelebulia ddt-s metabolizmis ZiriTadi produqti dde.

3.3 sinTeTikuri zedapirulad aqtiuri nivTierebebi

sinTeTikuri zedapirulad aqtiuri nivTierebebis saSualo koncentracia okeanis zedapirul fenaSi Seadgens 27-30 mkg/l-s, xolo 500m siRrmeze 8-9 mkg/l-s. CrdiloeT atlantikis 1m-is sisqis zedapirul fenaSi szan-is 30-40 mkg/l-sididis koncentracia 70%-iani ganmeoradobiT daikvirveba.

sinTeTikuri zedapirulad aqtiuri nivTierebebis sivrcobrivi ganawileba xasiaTdeba dabinZurebis velis lokalizaciiT (100mkg/l-ze meti) CrdiloeT amerikis, dasavleT evropis da afrikis Selfur zonebSi. Ria okeaneSi nivTierebis koncentracia mcirdeba 20-30mkg/l-mde da akvatoriaze uTanabro ganawilebiT gamoirCeva.

zedapiruli mikrofenisaken sinTeTikuri zedapirulad aqtiuri nivTierebebis swrafva ganpirobebulia misi fizikur-qimiuri TvisebebiT, magram mniSvnelovani gaxsnadoba da wylis vertikaluri moZraoba xels uwyobs okeanis Rrma fenaSi CaRwevas. biodegradaciis procesebis gamo nivTierebaTa koncentracia siRrmeSi vertikalurad mkveTrad mcirdeba (ix cxrili 3.2).

wynari okeanis auzSi sinTeTikuri zedapirulad aqtiuri nivTierebebiT udidesi dabinZureba daikvirveba samxreT-CineTis da aRmosavleT-CineTis zRvebSi, sadac misi saSualo koncentracia calkeul wlebSi aRemateba 40mkg/l-s. iaponiis zRvaSi 25-35mkg/l-mdea.

okeaneSi siRrmis mixedviT mudmivad daikvirveba sinTeTikuri zedapirulad aqtiuri nivTierebebis Semcvelobis mkveTri Semcireba da zedapirul mikrofenaSi mdgradi dagroveba.
3.4. mZime metalebi

mZime metalebis koncentracia okeanis Ria raionebidan Selfisa da Sida zRvebis mimarTulebiT izrdeba. es naTlad Cans cxril 3.3–dan.

vercxliswyliT zRvis wylis dabinZureba ZiriTadad SemoisazRvreba sanapiro zoniT da SelfiT. okeaneSi vercxliswylis dabali koncentracia arTulebs qimiur-analizur gansazRvras, amitom dResdReobiT ar aris dadgenili okeanis wylebSi vercxliswylis sivrcobrivi da droiTi ganawilebis kanonzomiereba.

tyvia aerozolebTan erTad xvdeba atlantikis da wynar okeaneSi, ris gamoc misi koncentracia arsebiTad gazrdilia 0-500m fenaSi. CrdiloeT naxevarsferos zRvis sanapiro wylebSi tyviis saSualo koncentracia 0,07 mkg/l-ia, maSin rodesac tyviis sawvavis antidetonatorad gamoyenebamde misi koncentracia ar aRemateboda 0,01-0,02 mkg/l-s.

elementi	raioni	koncentracia mkg/l
vercxliswyali 80Hg	atlantikis okeane Crdilo-aRmosavleT atlantika Crdilo-dasavleT atlantika CrdiloeTis zRva Bbaltiis zRva	0,01-0,15 0,01-0,02 0,01-0,110 0,01-0,07 0,01-0,04
tyvia 82Pb	Aatlantikis okeane CrdiloeTis zRva baltiis zRva	0,002-0,110 0,02-0,8 0,5-2,0
kadmiumi 48Cd	CrdiloeT atlantika samxreT atlantika CrdiloeTis zRva baltiis zRva	0,04-0,30 0,03-0,17 0,01-0,28 0,005-0,30
spilenZi 29Cu	samxreT atlantika CrdiloeTis zRva baltiis zRva	0,4-3,8 0,3-4,4 0,5-4,5
TuTia 30Zn	samxreT atlantika wynari okeanis Crdilo-dasavleTi nawili	0,9-5,2 2-18

kadmiumis koncentracia okeanis wylebSi meryeobs 0,03-dan 0,3 mkg/l-is farglebSi da saSualod udris 0,15 mkg/l-s.

Savi zRvis saqarTvelos sanapiro wylebis mZime metalebiT dabinZurebis ZiriTadi mizezi aris samTomopovebiTi mrewveloba, soflis meurneoba da transportis infrastruqtura (zRvis portebi, terminalebi, rkinigza).

zRvis da okeanis Tanamedrove fskeruli naleqi warmoadgenen mZime liTonebis geoqimiuri ciklis saboloo rgols. migraciis gzebisa da formebis mravalferovnebis miuxedavad, mZime liTonebis saboloo akumulacia mimdinareobs mtknari wyalsatevebis, zRvebisa da okeaneebis fskerze, romlebSic aisaxeba momcveli garemos liTologiuri, geoqimiuri da teqnogenuri Taviseburebebi.

Savi zRvis saqarTvelos akvatoriis fskerul naleqSi Seswavlili iyo metalebis: Fe-rkinis, Al-aluminis, Cu-spilenZis, Zn-TuTiis, Cr-qromis, As-dariSxanis, Ba-bariumis, Pb-tyviis Semcveloba da ganawileba. agebulia geoinformaciuli sistemebis gamoyenebiT metalebis ganawilebis rukebi:

damabinZurebeli nivTierebebis lokalizacia zedapirul mikrofenaSi (sisqiT 300 mkm-mde) ganpirobebulia okeane-atmosferos gamyof zedapirze Txeli zedapiruli afskis fizikur-qimiuri da ekologiuri TaviseburebebiT. am zedapirze koncentrirdeba mravali hidrofoburi da zedapirulad aqtiuri Tvisebebis mqone nivTierebebi.

okeanis zedapirul mikrofenaSi dabinZurebis ganawilebis da cvalebadobis detalur suraTs iZleva cxrili 3.4, romelic miRebulia ruseTis saxelmwifo okeanografiuli institutis mier atlantikis okeaneSi Catarebuli dakvirvebebis safuZvelze.

rogorc cxrilidan Cans navTobis naxSirwyalbadebis koncentracia zedapirul mikrofenaSi icvleba ramodenime meaTedi mg/l-dan 15 mg/l-mde. (zRrulad dasaSvebi koncentracia 0,05 mg/l-ia).

Catarebulma gamokvlevebma gamoavlina navTobis naxSirwyalbadebis okeanis zedapirul mikrofenaSi gavrcelebis kanonzomierebani. napiridan, Selfidan da im areebidan daSorebiT, saidanac xdeba am nivTierebebis Semotana zRvis garemoSi, daikvirveba navTobis naxSirwyalbadebis saerTo koncentraciis Semcireba (saSualod 3,1 mg/l-dan Selfze, 1,7 mg/l-mde napiridan daSorebiT).

cxrili 3.4

navTobis naxSirwyalbadebis maxasiaTeblebi zedapirul mikrofenaSi da 1 m horizontSi CrdiloeT atlantikis sxvadasxva raionebSi

(vladimirovi da sxv. 1991)

horizonti	dakvirvebis ricxvi	koncentraciis diapazoni mg/l	saSualo koncentracia mg/l	saSualo kvadratuli gadaxra mg/l
zedapiruli mikrofeni 1 m.	kanaris dinebis raioni, agvisto 1976w.
	38	1,2-15,0	5,49	0,04
	38	0,0-0,20	0,06	0,001
zedapiruli mikrofeni 1 m.	Crdilo pasaturi dinebis raioni, zamTari 1975w.
	121	0,2-2,60	1,40	0,08
	121	0,0-0,15	0,03	0,001
zedapiruli mikrofeni 1 m.	Crdilo atlantikis Crdilo-aRmosavleTis raioni, zamTari 1977
	99	0,20-2,87	0,95	0,06
	99	0,00-0,05	0,001	0,0001

zedapirul mikrofenSi wylis qveda fenebTan SedarebiT aRiniSneba qlororganuli pesticidebis koncentraciis 1-2 rigiT momateba, rac ganpirobebulia am nivTierebebis okeaneSi atmosferodan moxvedriT, da navTobis da bunebrivi zedapiruli afskebis adsorbciiT. navTobis naxSirwyalbadebis msgavsad qlororganuli nivTierebebis ganawileba sivrceSi araerTgvarovania da xarisxobrivadac icvleba. magaliTad ddt–s koncentracia napiridan daSorebisas mcirdeba, xolo misi metabolitebis (ddd, dde, da sxva) izrdeba. ddt–s da mis metabolitebis Semcvelobis TanafardobiT ganisazRvreba qlororganuli pesticidebis okeaneSi arsebobis xangrZlivoba. rac ufro metia es Tanafardoba, miT ufro axalia qlororganuli pesticidebiT wylis dabinZureba. qlororganuli pesticidebis maqsimaluri saSualowliuri koncentracia okeanis zedapirul mikrofenaSi wanacvlebulia Selfuri raionebisaken. magaliTad kanaris kunZulebsa da mwvane koncxis kunZulebs Soris misi saSualowliuri koncentracia daaxloebiT 220 ng/l-s Seadgens.

navTobis naxSirwyalbadebisa da qlororganuli pesticidebis koncentraciebs Soris gamovlenilia mWidro korelaciuri kavSiri (korelaciis koeficienti - 0,780,06). mravlobiTi korelaciis koeficienti navTobis naxSirwyalbadebis, qlororganuli pesticidebis da sinTeTikuri zedapirulad aqtiur nivTierebebis koncentraciebs Soris 0,88-a, rac sakmaod maRalia. dabinZurebis wyarodan daSorebisas am koeficientebis mniSvnelobebi mcirdeba.

cxrili 3.5.

mikroelementebis koncentracia (mkg/l) (frCxilebSi mocemulia cvlilebis sazRvrebi) wynari okeanis Crdilo-dasavleT nawilis zedapirul wyalSi, 1980 wlis zafxuli

elementi	zedapiruli mikrofena	1 m
Fe Cu Zn Mn	14(6-47) 0,7(0,3-1,1) 11(6-22) 1,0(0,3-6,4)	6(3-10) 0,3(0,2-0,6) 8(2-18) 0,4(0,3-1,2)

mZime metalebis dagroveba okeanis zedapirul mikrofenaSi umTavresad xdeba atmosferuli aerozolebis saSualebiT (vercxliswyali, tyvia) da metalebis unariT warmoqmnan metaloorganuli kompleqsebi, romlebic gaxsnilia zedapirul organul afskSi. msgavsi kanonzomiereba daikvirveba wynar okeaneSi (cxrili 3.5).

zedapirul mikrofenaSi dagrovili damabinZurebeli nivTierebebi gavlenas axdens okeanis zedapiris fizikur Taviseburebebze. wylis zedapiruli daWimuloba mcirdeba 19%-iT. dinamikuri siblante matulobs 5-10%-iT. zedapiruli mikrofenis temperatura mcirdeba 0,2-0,6C-iT da gayinvis temperatura ecema -5C-mde da ufro dabla.
3.6. kancoregenuli nivTierebebi

Tanamedrove gamokvlevebis Sedegad dadgenilia, rom atmosferosa da zRvis garemoSi aqtiurad cirkulirebs benzopireni. is grovdeba okeanis zeda mikrofenaSi, zRvis biotSi, da fskeris danaleqebSi. msoflio okeaneSi benzopirenis koncentraciis ganawilebis Sesaxeb SeiZleba vimsjeloT cxril 3.6-dan.

dakvirvebis raioni	horizonti, sm	saSualo koncentracia ng/l
atlantikis okeane xmelTaSua zRva wiTeli zRva arabeTis zRva indoeTis okeane (ekvatoruli raioni) samxreT-CineTis zRva	0,03 15 0,03 15 0,03 15 0,03 15 15	0,35 0,28 0,41 0,07 0,51 2,05 0,38 0,2 0,62

okeaneSi siRrmis zrdasTan erTad benzopirenis koncentracia klebulobs da minimums wylis masebis siRrmeSi aRwevs. sivrcobrivi ganawileba araerTgvarovania, rac dakavSirebulia dabinZurebis wyaroebis uTanabro ganawilebasTan.

wynari okeanis radiaqtiuli dabinZurebis done aRemateba atlantikis okeanis dabinZurebis dones, rac ganpirobebulia wynar okeaneSi mravalricxovani birTvuli afeTqebebiT. 1954-1958 wlebSi wynari okeanis centralur nawilSi mimdinare atomuri gamocdebis Sedegad Seiqmna ⁹⁰Sr-is zedapiruli da siRrmiTi ganawilebis mkveTri dinamikuri suraTi, radionuklidebis gadataniT ekvatorul olqebidan okeanis Crdilo-dasavleT nawilSi sadac misi koncentracia icvleba 0,022-0,115 nk/l diapazonSi. am droisaTvis wynar okeaneSi daWerili Tevzebis umravlesobas miRebuli hqonda Zlieri radiaqtiuli dasxiveba. 1967 wlisaTvis ⁹⁰Sr-is da ¹³⁷Cs-is Semcveloba ramdenadme gaTanabrda da Seadgina Sesabamisad 1,2-2,1 da 2,2-2,0 mbk/l.

indoeTis okeanis zedapirul wylebSi ⁹⁰Sr-is Semcveloba 2,3-8,2 mbk/l-ia, aq radionuklidebis Semcveloba saSualod ufro metia, vidre atlantikis da wynar okeaneSi. es aixsneba wynari okeanidan birTvuli afeTqebis produqtebis troposferuli gadataniT da ekvatoruli zonidan wynar okeanuri wylebis gadmotaniT.

irlandiis zRvaSi didi britaneTis mier CaSvebul narCenebs mniSvnelovani wvlili Seaqvs Crdilo-aRmosavleT atlantikis radioaqtivobaSi, amasTanave radiaqtivobis velebi karg korelaciaSia dinebebis velebTan.

birTvuli afeTqebis dros atmosferoSi atyorcnili tritiumis didi raodenoba sabolood Tavs iyris msoflio okeaneSi. ³H-is maqsimumi aRiniSneba CrdiloeT naxevarsferos wynari da atlantis okeanis zedapiruli wylebis saSualo ganedebSi, xolo bunebriv donesTan miaxloeba xdeba ekvatorze. aseTi ganawileba ganpirobebulia atmosferodan moxvedriT.

plutoniumis izotopebis momatebuli koncentracia daikvirveba irlandiis zRvis Crdilo-aRmosavleT nawilSi, ramdenadme naklebi – wynari okeanis Crdilo-dasavleT zonaSi, xolo minimaluri msoflio okeanis samxreT raionebSi.

radionuklidebis vertikalur ganawilebas okeaneSi rTuli xasiaTi aqvs. ⁹⁰Sr-is, Pu-is da ¹³⁷Cs-is koncentraciis minimumi zedapirul fenaSi aRiniSneba, maqsimumi - 100-700m. siRrmeze, Semdeg koncentracia swrafad mcirdeba fskerisaken.

Cernobilis atomuri sadguris avariis Semdeg 1986 wlis 26 aprils, radioaqtiuri nawilakebi moxvdnen atmosferoSi da gavrceldnen baltiis, TeTr da Sav zRvaSi Tavdapirvelad radiaqtiuri Rrubeli Cernobilidan gadaadgildeboda skandinaviis mimarTulebiT, 1986 wlis 30 aprils qarma mimarTuleba Seicvala da 1 maiss radioaqtiurma gamonayofebma Sav zRvas miaRwia. 1986 wlis ivnis–agvistoSi amerikeli mecnierebis mier Sav zRvaSi Catarebulma gamokvlevebma daadastura zRvaSi Cernobiluri warmoSobis radioaqtiuri izotopebis - ¹³⁴Cs, ¹³⁷Cs, ¹⁴⁴Ce, ¹⁴⁷Pm, ¹⁰⁶Ru, ⁹⁰Sr, agreTve ^239,240Pu, ²⁴¹Am, ²⁴²Cm, arseboba. ⁹⁰Sr radioizotopi warmoadgens adamianis sicocxlisaTvis erT-erT yvelaze saSiS radionuklids, radgan misi Tvisebebi didad hgavs kalciums da SeuZlia bevr procesSi Secvalos igi. sabednierod ⁹⁰Sr-is Semcveloba Cernobilidan mcired gamoiyo.

xmelTaSua zRvaSi 8 sxvadasxva saxis radioaqtiuri nivTiereba romelTa arseboba xmelTaSua zRvaSi aqamde ar iyo cnobili, aRmoCenil iqna Cernobilis avariis Semdeg, miuxedavad amisa zooplanqtonma gawminda maTgan wylis siRrmeebi 3 kviris ganmavlobaSi.

mecnierebma aRmoaCines rom cezium-137-is raodenoba Sav zRvaSi gaormagda Cernobilis atomuri sadguris afeTqebis Semdeg. Cernobilis atomuri eleqtrosadguridan gamoyofili nivTierebebis Semadgenloba swrafad Seicvala radioaqtiuri daSlis Sedegad. magaliTad, adamianis janmrTelobaze did gavlenas axdens ¹³⁴Cs, ¹³⁷Cs, ¹³¹I radioizotopi. ¹³¹I naxevardaSlis periodi 8 dRes Seadgens, amitom, erTi Tvis Semdeg am izotopis Semcveloba 10-jer metad mcirdeba. erTi wlis Semdeg, haerSi misi Semcveloba aRar dafiqsirebula. ZiriTadi saSiSroebaa ¹³⁷Cs, misi naxevardaSlis periodi 30 welze odnav mets Seadgens. nax.3.11.-ze warmodgenilia ¹³⁷Cs da ¹³⁴Cs –is ganawilebis kanonzomierebis suraTi Savi zRvis zedapiruli wylebSi.