Tafakkur va nutqning psixologik tavsifi reja
Tafakkurning mantiqiy shakllari
Download 33.63 Kb.
|
handbook, EJAR0538, 5-mavzu, moxi1, Livestock-CDE-Test-Bank-Answer-Key, Reja Kirish I. Bob. Savod o`rgatish davrida o`quvchilarni dikta-fayllar.org, Ушинский, 145. Challenge Your English, Shabonov Bahodir
| Tafakkurning mantiqiy shakllari.
Psixologiyada nutq fikr yuritish faoliyatining vositasi deb yuritiladi. Odatda nutq tafakkur jarayonida hukmlar, xulosa chiqarish va tushunchalar shaklida ifodalanib keladi. Shuning uchun hukm, xulosa chiqarish va tushunchalar tafakkurning spetsifik shakllari deb ataladi. Tafakkur shakli: Tushuncha, juz’iy, taxminiy, shartli, tasdiqlovchi, yakka, konkret, umumiy, abstrakt, xususiy, to‘planma, induktiv, deduktiv, analogik Narsa va hodisalarda, voqelikda haqiqatdan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan belgilar (alomatlar) hukmlarda ham bog‘liq ravishda ko‘rsatib berilsa yoki voqelikda bir-biridan ajratilgan narsa (tomon) hukmlarda ham ajratib ko‘rsatilsa — bu chin hukm deb ataladi. Masalan, «Metallar — elektr tokini o‘tkazuvchidir», «Metallar qizdirilgandan kengayadi», degan chin hukmlardir. CHunki elektr tokini o‘tkazish, qizdirilganda kengayish metallarga xos xususiyatlardir, bu hukmda u yoki bu holat faqat tasdiqlanib aytilayotir. Borlikdagi narsalar, hodisalar va voqelikning miqdoriga, ularning biror hukmda aks ettirilgan aloqa va munosabatlariga qarab, hukm quyidagi turlarga bo‘linishi mumkin: 1) tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi hukm. Hukmlarning ushbu asoslarga tayanib bo‘linishi sifatga qarab bo‘linishi deb ataladi; 2) yakka, juz’iy, xususiy va umumiy hukmga ajratilishi mumkin. Hukmlarning bunday belgilarga binoan bo‘linishi miqsorga qarab bo‘linishi deyiladi; 3) shartli, ayiruvchi va qat’iy hukm singari ko‘rinishlar mavjud bo‘lib, u hukmlarning munosabatga qarab bo‘linishi deb ataladi; 4) hukm taxminiy ko‘rinishga ega bo‘lishi ham mumkin. Bu hukmda aks ettiriladigan narsa va hodisalar belgisining nechog‘lik muhim bo‘linishiga yoki voqelikka mos kelishmasligiga bog‘liq. Masalan, «Ertaga yomg‘ir yog‘ish mumkin», «Paxta rejasi to‘lib qolsa kerak». Hukmlarda tasdiqlangan yoki inkor qilingan narsalar, hodisalar, alomatlar hukmning mazmunini tashkil qiladi. Narsa bilan belgining aloqasi (borliqligi) aks ettirilgan hukm tasdiqlovchi hukm deb ataladi. Masalan, «Alisher Navoiy buyuk o‘zbek shoiri va mugafakkiridir», «Tinchlik imperializm uchun dahshatli quroldir», «O‘zbekiston qorako‘li bilan jaxrnga mashhurdir», «1977 yil Toshkent metrosi ishga tushgan sanadir» va hokazo. Belgining biror turkumigagina taalluqli tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi hukm juz’iy hukm deb ataladi. Masalan: «Ba’zi metallar elektr tokini o‘tkazmaydilar, «Qarzdor talabalar sessiyaga qo‘yilmaydi». Bir turkumdagi narsa va hodisalarning hammasi to‘g‘risida tasdiqlab yoki inkor qilib aytilgan hukm umumiy hukm deb ataladi. Narsa va xrdisalar bilan ularning xususiyatlari o‘rtasida aloqa bo‘lishi ehtimoli faqat faraz qilinsa, u holda inson o‘z fikrini quyidagi shaklda ifoda qilishi mumkin: «Ehtimol, Marsda organik hayot bordir». «Yigirma birinchi asr boshlarida fan va tsxnika progressi hozirgi davrdagidan taxminan uch baravar ortishi mumkin», «Zaxirdagi foydali qazilmalar zaxirasi yana bir yuz ellik ikki yuz yilga yetsa kerak» va boshqalar. Bunday hukmlar ehtimollik hukmlari deb ataladi. Narsa bilan xususiyat o‘rtasidagi aloqani taxminan emas, balki haqiqatda aniq bilganimizda biz o‘z fikrimizni mana bunday shaklda izhor qilamiz: «Bizning Milliy universitet Markaziy Osiyoda eng keksa oliy o‘quv yurti maskanidir», «Maktabimizda fizika kabineti judayaxshi uskunalar bilan jihozlangan», «Maktab kutubxonasida ko‘p yangi kitoblar bor». Bunday hukmlar voqelik (assertorik) hukmlari deb ataladi. Xulosa chiqarish shunday tafakkur shaklidirki, bu shakl vositasi bilan biz ikki yoki undan orgiq hukmlardan yangi hukm hosil qilamiz. Xulosa chiqarish uch turga bo‘linadi: induktiv, deduktiv va analogiya. Induktiv xulosa chiqarish — bu xulosa chiqarishning shunday mantiqiy usuldirki, bunda bir necha yakka yoki ayrim hukmlardan umumiy hukmga o‘tiladi yoki ayrim fakt va hodisalarni o‘rganish asosida umumiy qonun va qoidalar yaratiladi. Masalan: «Temir elektr tokini o‘tkazadi». «Mis elektr tokini o‘tkazadi». «Kumushda ham elektr tokini o‘tkazuvchanlik qobiliyati, xususiyati bor» va hokazo. Inson yuqoridagi hukmlardan yangi umumiy hukm (xulosa) chiqarib, demak, «Metallarning hammasi elektr tokini o‘tkazadi», degan yangi hukm chiqariladi. Tafakkur boshqa bilish jarayonlari kabi o‘zining individual xususiyatlariga ega bo‘lib, fikr yuritish faoliyatining shakllari, vositalari va operatsiyalarining munosabatlari kishilarda turlicha namoyon bo‘lishida o‘z ifodasini topadi Odatda, tafakkurning individual xususiyatlariga (sifatlpriga) bilish faoliyatining mazmundorlik, mustaqillik, epchillik, samaradorlik, fikrning kengligi, tezligi, chuqurligi va boshqa sifatlari kiritiladi. Tafakkur mazmundorligi deganda insonning tevarak-atrofdagi moddiy voqelik to‘g’risida ongida qay miqdorda (ko‘lamda) mulohazalar, muhokamalar, fikrlar, muammolar, tushunchalar joy olganligi nazarda tutiladi. Insonda sanab o‘tilgan xarakterdagi g‘oyalar to‘lib toshsa, shunchalik tafakkur mazmundor bo‘ladi. Kishilar bir-birlaridan birinchi navbatda tafakkurning mazmundorligi bilan tafovutlanadilar. Tafakkurning chuqurligi deganimizda, moddiy dunyodagi narsahodisalarning asosiy qonunlari, qonuniyatlari, xossalari, sifatlari, ularning o‘zaro bog‘lanishlari, munosabatlari tafakkurimizda to‘liq aks etganligini tushunishimiz kerak. Tafakkur arsenalida joylashgan narsalarning qay yo‘sinda sistemalashganligiga qarab (to‘g’ri va ratsional yo‘l nazarda tutiladi), u yoki bu shaxsning tafakkuri chuqurligi to‘g‘risida qat’iy bir qarorga kelish mumkin. Mashhur olim K.Yung insonlarni fikrlashlariga ko’ra asosan ikki toifaga bo‘lgan edi: Download 33.63 Kb. Share with your friends:
|