Iqtisodiyot va menejment

rivojlanayotgan  mintaqalari  diqqatini  o‘ziga jalb  etdi.  Osiyo, Afrika  va  Lotin  Amerikasida  bir  nechta  o‘nlab erkin  savdo  hududlari,  bojxona  yoki  iqtisodiy  ittifoqlar  vujudga keldi.

assotsiatsiyasining (North American  Free  Trade  Area  NAFTA)  tashkil  qilinishi  va  faoliyat 

ko‘rsatish jarayoni  muhim  ahamiyat  kasb  etdi.  Mazkur  integratsion  hudud jahon  iqtisodiyotiva xalqaro iqtisodiy  munosabatlarda iqtisodiy ahamiyati jihatidan yuqori  o‘rinda turadi.  1992-yilda AQSH, Kanada va Meksika o‘rtasidagi Shimoliy Amerika Erkin savdo assotsiatsiyasini (NAFTA) tashkil etish to‘g‘risidagi shartnoma  imzolandi va u 1994-yilning  1-yanvaridan o‘z faoliyatini yurita boshladi. NAFTA AQSH, Kanada va Meksika davlatlarini o‘z tarkibiga birlashtirgan. Ushbu integratsion birlashma 456,6  mln aholini o‘z ichiga olgan keng hududni qamrab olgan bo‘lib, kuchli iqtisodiy imkoniyatga egadir. Bu mamlakatlarda har yilgi ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar 7 trln AQSH dollarini tashkil etadi. Butun jahon savdosi hajmida ularning ulushi 20% atrofida to‘g‘ri keladi. NAFTA davlatlari kelishuvida asosan Tovar va xizmatlar savdosida cheklashlarni olib tashlash, o‘zaro kelishmovchiliklarni hal etish mexanizmlarini ishlab chiqish, bir biriga nisbatan investitsion muhitni erkinlashtirish masalalari  nazarda tutilgan. NAFTAning Ylga  nisbatan o‘ziga xos xususiyati integratsion jarayonlarning simmetrik emasligidir. Kanada va Meksika davlatlari integratsiyalashuv jarayonida AQSH bilan ko‘proq yaqinlashishga intilishadi, o‘zaro esa kuchsiz bog'lanishgan.

Bitimning fsosiy qoidalari quyidagilarni o`z ichiga oladi:

• 
  AQSH, Kanada va Meksika o`rtasidagi savdo aloqalarida mahsulotlarga nisbatan bojxona bojlarini bekor qilsh;
  
• 
  Shimoliy Amerika bozorini o`zlarining tovarlarini Meksika orqali AQSHga reeksport qilish yo`li bilan Amerika bojlarini to`lashdan qochishga harakat qilayotgan Yevropa va Osiyo kompaniyalari ekspansiyasidan himoyalash;
  
• 
  Meksika sug`urta va bank ishida Amerika va Kanada kompaniyalarining raqobat va capital qo`yilmalariga bo`lgan cheklovlarni bekor qilish;
  
• 
  Atrof muhit bilan bog`liq bo`lgan muammolarni hal qilish uchun uch tomonlama guruhlarni tashkil etish.
  

—  erkin savdo hududini shakllantirish orqali mamlakatlar o‘rtasida savdo va investitsiyalarni rag‘batlantirish;

—  mamlakatlardagi kompaniyalar uchun kelishilgan tadbirkorlik faoliyati ishlab chiqilishi;

—o‘zaro iqtisodiy hamkorlik aloqalarini yanada rivojlantirish;

—intellektual  mulkka doir huquqlarni  himoya  qilish.
90-yillar o‘rtalarida  Lotin Amerikasi  mamlakatlarida integratsiya jarayonlari kuchayib bordi. 1991-yilda tuzilgan va 1995-yil 1-yanvardan kuchga kirgan Braziliya, Argentina, Paragvay va Urugvay o‘rtasidagi shartnomaga asosan ushbu mamlakatlarni o‘zaro yaqinlashtiruvchi yirik mintaqaviy savdo—iqtisodiy ittifoq MERKOSUR (Mercado  Comun de  Cono  del  Sur — MERCOSUR) yuzaga keldi (2006-yil  iyuldan Venesuela ham a’zolikka qabul qilingan). Bunda deyarli 90% o'zaro savdo aloqalarida barcha chegaralovchi to‘lovlar olib tashlandi hamda uchinchi mamlakatlar bilan munosabatlarda yagona bojxona tariflari o‘rnatildi. MERKOSURning maqsadi mintaqada umumiy bozorni shakllantirish hisoblanadi. MERKOSUR integratsion jarayonlarini muvofiqlashtiruvchi va boshqaruvchi muqarrar tizimga ega. Unga tashqi ishlar vazirligi tarkibidagi umumiy bozor kengashi, umumiy bozor guruhi —ijrochi organ va unga bo'ysunuvchi 10 ta texnik komissiya kiradi. MERKOSURning faoliyati unga kiruvchi mamlakatlar iqtisodiyoti rivojlanishini barqarorlashtirishga, shu jumladan inflyatsiyani jilovlashga va ishlab chiqarishni rag'batlantirishga yordam beradi. Shu bilan birgalikda valutani tartibga solish, soliqqa tortishni  unifikatsiya  qilish  hamda  mehnat  qonunchiligida bir qator 

hal  qilinmagan  muammolar  mavjud.

MERKOSURning  tashkil  etilishi  o‘zaro  savdoning  birdaniga  oshishiga  hamda  boshqa  mintaqaviy  savdo  guruhlari  bilan savdo iqtisodiy hamkorlikning kengayishiga olib keldi. Shuningdek, o‘zaro investitsion faollik ham sezilarli darajada oshdi va buning natijasida xorijiy investitsiyalar oqimi jadallashib bordi. 

MERKOSURning ijobiy faoliyati mintaqadagi siyosiy barqarorlikka sezilarli ta’sirida namoyon bo‘ldi. G ‘arbiyYevropa integratsiyasidan farqli ravishda Janubiy Amerika birlashmasi turli xil davlatlar o‘zining darajasi bo'yicha nafaqat yagona tashkilotda birga bo‘lishi, balki samarali hamkorlik qilardi. Buning uchun birlashmaning barcha bosqichlariga astoydil tayyorgarlik, uning faoliyatini yuqori malakali boshqaruvi, shuningdek, bu arayonda har bir mamlakatning o‘z o‘rnini topishi hamda ziddiyatlarni yumshatish uchun yuksak mahorat talab qilinardi.

XX  asr  oxirida  Sharqiy  Osiyoda  integratsiya  jarayonlari kuchayib bordi. To‘rtta Osiyo «ajdaho»laridan biri bo‘lgan Singapur, shuningdek, NIS «yangi to‘lqinlar» Malayziya, Indoneziya, Tailand, Bruney, Vetnam, Kambodja, Laos, Myanma va Filippin davlatlari kiruvchi Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari assotsiatsiyasi (Association of South East Asian Nations — ASEAN)  muvaffaqiyatli  faoliyat  ko'rsatib  kelmoqda. Ushbu guruhlar doirasidagi o‘zaro muvaffaqiyatli hamkorlik  ASEAN qatnashchilari bo‘lgan ko‘pchilik mamlakatlarning kuchli iqtisodiy o‘sishi bilan chambarchas bog'liqdir, shu bilan birgalikda ushbu mamlakatlarning oldindan amal qilib kelayotgan o‘zaro savdo aloqalarining yaxshi yo‘lga qo‘yilganligi hamda hamkorlikning tartibga solib turiladigan shaklining amal qilishidir. ASEAN 1967-yilda Bangkokda «ASEAN deklaratsiya»si imzolanishi bilan birgalikda tashkil etilgandir. 1976-yilda Bali orolida imzolangan ASEAN kelishuv deklaratsiyasi va Janubi-Sharqiy Osiyoda do‘stlik va hamkorlik shartnomasiga asosan ASEANning shartnomaviy tarzda rasmiylashtirilishi amalga oshirildi. ASEAN rejasida 2000-yilgacha a’zo mamlakatlar 38 ming turdagi tovarlar bo'yicha bojxona to‘lovlarini o‘rtacha 5% gacha pasaytirish belgilangan. 1995-yil oxirida 2003-yildan to'la erkin savdo hududini tashkil etish to‘g‘risida qaror qabul qilingan bo‘lib, voqealarning ijobiy rivojlanishi davom etsa 2000-yildan kuchga kirishi ko‘zda tutilgan edi. ASEAN  —  Janubi-Sharqiy Osiyoda joylashgan mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy va madaniy mintaqaviy hukumatlararo tashkiloti bo`lib hisoblanadi. ASEANning yuqori organi bo`lib a’zo mamlakatlar yetakchilarining 2001-yildan boshlab har yili o‘tkaziladigan sammiti hisoblanadi. Odatda sammit uch kun davom etib bunda, mintaqa bo‘yicha tashkilotning hamkorlari bilan uchrashuvlar olib boriladi. Doimiy secretariat Jakarta shahrida joylashgan bo‘lib unga bosh sekretar yetakchilik qiladi. Shuningdek, ASEAN doirasidagi har yili o‘tkaziladigan 300 dan ortiq tadbirlarni o'tkazishga yordam berishda ishlar 29 ta qo'mita, 122 ta ishchi guruhlar tomonidan amalga oshiriladi. Bangkok  deklaratsiyasiga muvofiq ASEANning maqsadlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: hamkorlikdagi intilishlar yordamida mintaqada ijtimoiy taraqqiyot va madaniy rivojlanishni hamda iqtisodiy o'sishni jadallashtirish; Janubi-Sharqiy  Osiyo mamlakatlari taraqqiy etishi uchun dunyo hamjamiyati bilan aloqalarni mustahkamlash, shuningdek, BMT nizomidagi tamoyillarga tayangan holda mintaqada tinchlik va barqarorlikni o‘rnatish.

Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamjamiyati (Acia Pacific Econoinic Cooperation —APEC) 1989-yilda Kanberrada, Avstraliya va Yangi Zelandiya bosh vazirlarining tashabbusi bo‘yicha tashkil etilgan. APEC qattiq tashkiliy tuzilishdan yoki yirik byurokratik apparatdan xoli bo‘lgan erkin maslahat forumi sifatida tashkil etilgan va shu tufayli u ko‘pincha «APEC forumi» deb ham yuritiladi. APEC sekretariati Singapurda joylashgan bo‘lib, o‘z ichiga faqatgina APEC a’zo mamlakatlaridan vakil bo‘lgan 23 ta diplomatni, shuningdek, 20 ta mahalliy yollanma xodimlarni oladi. 1993-yildan APEC tashkiliy faoliyatining asosiy shakli APEC mamlakatlari yetakchilarining har yilgi sammiti hisoblanadi, bunda forum umumiy faoliyatining yil yakunlari va keying faoliyatning istiqbollari belgilanadi hamda deklaratsiyalar qabul qilinadi. Sharqiy Osiyoda iqtisodiy integratsiyaning rivojlanish istiqbollari, Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi(APEC) tashkil etilishi bilan sezilarli darajada bog‘liqdir. Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi(APEC) — bu hukumatlararo tashkilot bo‘lib, o‘z ichiga 21 ta davlat mintaqasini birlashtirib olgan. APEC Tinch okeani ko‘rfazida iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish maqsadida Avstraliyaning taklifi bo‘yicha 1989-yilda tuzilgan edi. Dastlab unga 12 ta davlat: Avstraliya, Bruney, Kanada, Indoneziya, Yaponiya, Malayziya, Yangi Zelandiya, Filippin, Singapur, Janubiy Koreya, Tailand va AQSH kirardi. Keyingi yillar davomida unga Xitoy, Gonkong, Tayvan, Meksika, Chili, Yangi Gvineya-Papua, 1998-yildan esa Vetnam, Peru va Rossiya ham qo'shilishdi.