Ona tilining vokalizmi va konsonantizmi

Download 37.63 Kb.

Page	1/8
Date	20.12.2022
Size	37.63 Kb.
	#60177

1 2 3 4 5 6 7 8

Ona tilining vokalizmi va konsonantizmi

Unli fonemalar Undosh fonemalar

ONA TILINING VOKALIZMI VA KONSONANTIZMI

Fonemalarning turlari

Fonemalar quyidagi xususiyatlariga ko`ra ikkita guruhga bo`linadi:

№	Unli fonemalar	Undosh fonemalar
1.	Unli fonemalar hosil bo‘lishida o‘pkadan chiqayotgan havo og‘iz bo‘shlig‘ida hеch qanday to‘siqqa uchramasdan o‘tadi.	Undosh fonemalarni hosil qilishda o‘pkadan chiqayotgan havo og‘iz bo‘shlig‘ida turli to‘siqlarga uchraydi va buning natijasida shovqin hosil bo‘ladi.
2.	Unlilarni cho‘zib talaffuz qilish mumkin.	Undoshlarni cho‘zib talaffuz qilib bo‘lmaydi
3.	Unlilar talaffuzida un paychalari albatta titraydi.	Undoshlar talaffuzida un paychalari titrashi ham (jarangli va sonorlarda), titramasligi ham (jarangsizlarda) mumkin.
4.	Unlilar bo‘g in hosil qilib biladi: a-ka, o-i-la, mu-do-fa-a.	Undoshlar bo‘g‘in hosil qilib bilmaydi, ular bo`g`in tarkibida kelishi mumkin.

Og`iz va bo`g`iz bo`shlig`ida hech qanday to`siqqa uchramay hosil bo`ladigan, tarkibi ovozdan iborat (shovqin deyarli ishtirok etmaydigan) tovushlar. Har bir til o`ziga xos unlilar tizimiga ega. Tildagi unlilar tizimi vokalizm deyiladi. Unli tovushlar soni turli tillarda turlichadir. Masalan, hozirgi o`zbek adabiy tilida unli tovushlar 6 ta bo`lsa, boshqa turkiy tillarda 8 ta, 10 ta va undan ham ortiqdir. Bu miqdor rus tilida 5 tani, fransuz tilida 18 tani tashkil etadi. Unli tovushlar bir necha jihatdan tasnif qilinadi. Bu tasniflarni o`zbek tilidagi 6 ta unli fonema (i, e, a, o, u, o`) misolida ko`rib chiqish mumkin. Unlilar dastlab tilning harakati va labning holati (ishtiroki) nuqtai nazaridan turlarga ajratiladi. Tilning harakatida 2 ta hodisa farqlanadi: tilning yotiq (yonlama) harakati; tilning tik (vertikal) harakati. Tilning yotiq harakatida hosil bo`lish o`rniga ko`ra unlilar 2 turga bo`linadi; tiloldi (yoki old qator) unlilari – i, e, a hamda tilorqa (yoki orqa qator) unlilari – o, u, o`. tilning tik harakatiga ko`ra unli tovushlar 3 turga bo`linadi: yuqori ko`tarilish unlilari (i,u), o`rta ko`tarilish unlilari (e,o`), quyi ko`tarilish unlilari (a, o).
Labning holati (ishtiroki)ga ko`ra unlilar 2 ga bo`linadi: lablangan unlilar (u, o`), va lablanmagan unlilar (i, e, a, o). Lablangan unlilar talaffuz qilingan vaqtda lablar faol ishtirok etadi: lab oldinga chiqadi, dumaloq shakl oladi. Lablanmagan unlilar talaffuzida lablar ishtirok etmaydi.

Download 37.63 Kb.

Share with your friends:

1 2 3 4 5 6 7 8