Kirisiw Izertlewdiń aktuallıǵı
PEDAGOGIK MASSASALAR STUDENTLERINI OILAVIY-INSON QADRIYATLARINI FORMALANISHNING NÁZERIY-METODOGIK TIYKARLARI
Download 75.07 Kb.
|
| 1 PEDAGOGIK MASSASALAR STUDENTLERINI OILAVIY-INSON QADRIYATLARINI FORMALANISHNING NÁZERIY-METODOGIK TIYKARLARI.
1. 1 Shańaraq - etikalıq qádiriyatlardıń genezisi hám dúzilisi Shańaraqtıń qımbatlı turmısında aktiv qatnas etpesten turıp, milliy tálim sistemasın modernizaciya etip bolmaydı. Házirgi waqıtta Kazaxstan jámiyetin ózgertiw hám modernizaciyalaw, onıń turaqlı rawajlanıwın támiyinlew shańaraqtı jeke jáne social qádiriyat retinde qabıllaw zárúr ekenligin úyreniwdi talap etedi. Bul jámiyet rawajlanıwınıń zamanagóy basqıshlarında shańaraq institutında júzege keletuǵın quramalı máseleler (shańaraq institutına qatnastıń ózgeriwi, shańaraqtı social hám jeke qádiriyat retinde kórip shıǵıw zárúrshiligi hám basqalar ) menen baylanıslı.) hám qarama- qarsılıqlar (ajırasıwlar sanınıń kóbeyiwi, " traditsiyaǵa tán bolmaǵan" juplıqlar sanınıń kóbeyiwi, er adam hám hayaldıń shańaraqtan sırtda turmısqa umtılıwı hám basqalar ) tusintiriledi. Social qatnaslar ierarxiyasi shańaraqqa tiyisli qatnaslarda tiyisli jónelislerdi jarattı hám jámiyeti demokratiyalastırıw shańaraqtı teńlestiriwge alıp keldi. Búgingi kúnde dástúriy patriarxal shańaraqtıń teńlik (gender teńligi) shańaraq túrine ótiwi, fanda jańa shańaraq modeliniń qáliplesiwi shańaraqqa tiyisli qatnaslardıń tárbiyalıq hám tárbiyalıq áhmiyetin, shańaraqqa tiyisli etikalıq qádiriyatlardı qáliplestiriw máselelerin kórsetip atır. Zero, studentlik jaslıq dáwiri hár qanday shaxsqa óziniń ishki “men”ini jańalıq ashıw, ózi, ózgeler, aǵayınlar, aylana menen óz-ara qatnaslarda turmıslıq qádiriyatlardı iyelew, social tájiriybe toplaw, social -psixologiyalıq tabıslarǵa erisiw imkaniyatın beredi. Universitetlerde tárbiyalıq jumıs túsiniklerinde studentlerdiń etikalıq qádiriyatların qáliplestiriw tálimdiń birinshi ústin turatuǵın baǵdarı esaplanadı. dep belgilenip, kognitiv, kásiplik, shańaraqqa tiyisli, ruwxıy -mádeniy, sociallıq-siyasiy tarawlarda óz-ózin jetilistiriwge ılayıq joqarı maman qánigeni tayarlaw bolmıs tiykarı bolıp tabıladı. Sol qatnas menen, shańaraq hám etikalıq qádiriyatlardıń mazmun-mánisin ashıp beretuǵın ilimiy fondni sistemalastırıw, social -xojalıq qádiriyatlardı talqılaw hám ulıwmalastırıw maqsetinde pedagogikalıq, psixologiyalıq, filosofiyalıq, sotsiologik ilimiy ádebiyatlardı analiz qılıwda tariyxıylıq principiniń zárúrli ózgeshelikine itibar qaratildi. tóplanǵan tájiriybe. Zero, tariyxıylıq hádiyselerdiń anıq tariyxıy sharayatlarǵa qaray qáliplesiwi hám rawajlanıwın belgileytuǵın biliw principi bolıp tabıladı. Tariyx nátiyjesi Rawajlanıw evolyutsiya hám genezis menen belgilenedi, sebebi ol ob'ektiv nızamlarǵa ámel etedi hám olardıń óz-ara baylanıslılıǵın kórsetedi. Sonlıqtan, pedagogika joqarı tálim mákemeleri studentleriniń shańaraqqa tiyisli-etikalıq qádiriyatların qáliplestiriwdiń teoriyalıq -stilistik tiykarların kórip shıǵıw sonnan kelip shıǵıs “shańaraq”, “shańaraq-etikalıq qádiriyatlar”, “studentlerdiń shańaraqqa tiyisli-etikalıq qádiriyatlari” bolıp tabıladı. " qáliplesiw" túsiniklerine berilgen tariyplerge anıqlıq kirgiziw arqalı anıqlanadı. " Genesis" grekshe " genesis" sózinen alınǵan bolıp, kelip shıǵıw, payda bolıw degen mánisti ańlatadı. Bul hádiyse, ob'ekt, turni málim bir jaǵdayǵa keltiretuǵın rawajlanıw procesi retinde belgilenedi. Baslanıw kóbinese eski tiykarda jańalıq tiykarınıń payda bolıwı dep esaplanadı [69]. Solay etip, jańa substansiyaning qáliplesiwi, onıń evolyutsion rawajlanıwı pánge 19 -ásirdiń ekinshi yarımında kirip kelgen " ierarxiya" túsinigi menen ańlatılıwı múmkin. Ol ilimiy teoriyada shólkemlestirilgen iskerlik natiyjeliligin támiyinleytuǵın basqarıw principi retinde qollanıladı. “Ierarxiya” (grekshe hieranchia, hieros - múqaddes, arche - húkimet) bir pútkildiń bólimleri yamasa elementlerin joqarıdan tómenge qaray tártip menen jaylastırıwdı ańlatadı [70]. Búgingi kúnde shańaraqtıń mártebesi mazmunı tárepinen ierarxik tárepten hár túrlı tariyxıy jáne social dárejelerge iye. Hár bir tariyxıy dáwir ayriqsha qádiriyatlar kompleksi jáne social tártipke salıwdıń joqarı dárejesi retinde qatnasatuǵın qádiriyatlar ierarxiyasi menen xarakterlenedi. Qádiriyatlar sisteması jámiettiiń tariyxıy rawajlanıwda qáliplesedi hám ózgeredi. Insannıń qádiriyatlar sisteması onıń dúnya menen qatnaslarınıń tiykarı bolıp tabıladı. Sonlıqtan, insaniyat qatnasları tariyxında tereń túbirlerge iye hám bólek orınǵa iye bolǵan shańaraqtıń násildi turmısqa jetkiziw hám olardı voyaga jetkiziw, hákimiyattı bolıwısh funksiyaları sıyaqlı tiykarǵı aktual máseleleri tariyxan - Filosofiyalıq talqin shańaraq túsiniginiń genezisi hám evolyutsiyasınıń zárúrli basqıshların kórip shıǵıwdı talap etedi. Sol qatnas menen, retrospektiv, tariyxıy -salıstırıwiy logikalıq analiz nátiyjesi shańaraqtıń etikalıq qádiriyatları genezisini fanda tómendegi " ierarxik basqıshlarga" bólingen halda kórip shıǵıwǵa múmkinshilik beredi: - birinshi ierarxik basqısh " Dástúriy davr" dep ataladı - eramızǵa shekemgi. V ásir - XIX ásirden baslap. ortasına ; - yekinshi ierarxik basqısh " Klassik ilimiy davr" dep ataladı - XIX ásir. ortalarından - XX ásirden. 20 -jıllarǵa shekem; - úshinshi ierarxik basqısh “Noklassik ilimiy basqısh” dep ataladı. dep atalǵan - XX ásir. ekinshi hám úshinshi yarımına ; - tórtinshi ierarxik basqısh " Postklassik noilmiy (zamanagóy) davr" - XX ásir dep ataladı. tórtinshi yarımınan házirgi kunge shekem bolǵan waqıtlardı óz ishine aladı. (1- keste) Shańaraqqa tiyisli qádiriyatlardıń genezisi
Onı úyrengen ilimpazlardıń jumıslarına tıykarlanıp, suwretde kórsetilgen dáwirlerge salıstırıwiy xarakteristika beriw shańaraq institutı mashqalasınıń tariyxıy tipleri túrli faktorlar tásirinde qálipleskenligin anıqlaw imkaniyatın beredi. Sol sebepli hár bir basqıshda shańaraqqa tiyisli izertlewlerdiń túrli kontseptual tiykarları parıq etedi hám analiz etiledi. 1. Shańaraq kontseptsiyası rawajlanıwınıń dástúriy dep atalatuǵın birinshi basqıshı eramızǵa shekemgi. 5-ásirden 19 -ásir oÿrtalarigacha boÿlgan dáwirdi oÿz ishine aladı. Bul basqıshda shańaraq social -filosofiyalıq kontseptsiyada shańaraq konseptual tárzde uyreniledi. Sonlıqtan, bul dáwir tán ayrıqshalıqlardan biri sonda, patriarxal shańaraq jámiettiiń túp “kletkası” esaplanıp, onda insan shańaraqta áwladların dawam ettiredi. Áyyemgi dáwirden tap házirgi dáwirshe shańaraq túsinigi metafizik tiykarda talqılaw etiledi. Ekenin aytıw kerek, shańaraq pedagogikası filosofiya páni menen bekkem baylanıslı. Filosofiya tábiyaat hám jámiyet rawajlanıwınıń ulıwma nizamlıqların úyrenedi, ol turmıs haqıyqatın biliwge jantasıwdıń tiykarǵı sisteması bolıp tabıladı. Áyyemgi filosof Aflotun (eramızǵa shekemgi 428-347) patriarxal teoriyanıń tiykarlawshilerinen biri bolıp, shańaraq hám qádiriyat máselesin birinshi bolıp kórip shıqqan. Onıń pikrine qaraǵanda, “shańaraqqa tiyisli qatnaslar tábiyiy process emes, olar jasalma bolıp tabıladı, úrp-ádet adamlardı shańaraq qurıwǵa májbúr etedi yamasa adam ulıwma turmısqa chiqmasligi múmkin”. Filosofning pikirine kóre, biz turmıs tárizin, sonday-aq qádiriyatlardı qayta kórip shıǵıw zárúr ekenligin túsinemiz [71]. Aristotel (eramızǵa shekemgi 384-322) óz dóretpelerinde hayaldıń tábiyaatı kóbirek sezimli, er adam tábiyaatı bolsa aqılǵa say ekenligin aytıp, hayallardıń tábiyaatın ajıratıp kórsetedi. Sol sebepli tekǵana jámiyette, bálki shańaraqta da er adam hám hayaldıń rolı gender qásiyetleri menen ajralıp turıwı kerek. Shańaraq insanlardı áwladların dawam ettiriwge odaytuǵın birlespe jaratıwdıń mámleket hám tábiyiy zárúrshiligi bolıp tabıladı. Bilgenimizdey, Aristotel shańaraqtıń insan tábiyaatı ushın juwapker ekenligi hám mámlekettiń birinshi strukturası ekenligi haqqındaǵı ideyanı islep shıqtı [71, 64-bet]. Gegel óziniń " Filosofiyalıq propedevtika" shıǵarmasında shańaraqtı aǵzaları muhabbat, isenim hám tábiyiy tıńlaǵıshlıq menen baylanısqan tábiyiy jámiyet retinde kórsetedi. Oyshıl shańaraqtı tábiyiy birlik, nekeni diniy háreket retinde kórseter eken, shańaraqtıń ruwxıy -social tiykarları, onıń rawajlanıwı hám xızmet kórsetiwine bólek itibar qaratadı, insaniylikni ayqın kórsetiwshi social hám jeke zárúrat bolıp tabıladı. 19 -ásirdiń ekinshi yarımında shańaraqtıń teoriyalıq máseleleri antropolog hám sotsiologlarning dıqqat orayında boÿldi. Olardan L. G. Morgan, M. M. Kovalevskiy hám basqalar. evolyutsion teoriyalerde shańaraqtı tariyxıy kategoriya retinde xarakteristikalaydı ; K. Marks hám F. Engelsning qáliplesiwi teoriyalıq tárepten shańaraq social institut, social hádiyse retinde qaraladı. L. Morgan “Áyyemgi jámiyet” (1877) shıǵarmasında shańaraq jámiyet hám mámleket rawajlanıwı menen birge ózgerip turatuǵın tariyxıy hádiyse ekenligin aytıp ótken. Shańaraq aǵzaları arasındaǵı óz-ara qatnaslar tariyxı, shańaraqqa tiyisli qatnaslardıń rawajlanıwı hám qáliplesiwine tiyisli hújjetli materiallar tóplanǵan hám ulıwmalastırılǵan. V. Gud óziniń “Shańaraq modelleri hám dúnyadaǵı sanaat revolyuciyai” kitabında klassik dástúriy shańaraqtı anıq suwretlab beredi: “Shańaraq ekonomika, ekonomikalıq ǵárezsizlik, múlk sıyaqlı kóplegen wazıypalardı atqaradı. Áke, shańaraqtıń tiykarǵı aǵzası, qatań hám saldamlı, sebebi ol qararlardı qabıl etedi. Ana turmıstı shólkemlestiriwde tásirli hám dono, shańaraqta birlik bar, lekin turmıs qıyınshılıqlarǵa tolıq. " Jaslar erte turmıs qurıwadı, nekege sadıqdirlar, sol sebepli ajırasıwlar bolmaydı", dep túsintiredi ol. Alımdıń bul pikirinen onıń shańaraq turmısında ana hám otaning ayriqsha wazıypaların ajıratıp kórsetkenligin ańǵarıwımız múmkin. M. M. Kovalevskiy (1851-1916 ) “Shańaraq hám múlktiń kelip shıǵıwı hám rawajlanıwı haqqındaǵı ocherk” shıǵarmasında insaniyattıń áyyemgi tariyxındaǵı neke-shańaraqqa tiyisli qatnaslardı tereń analiz etedi hám shańaraq qáliplesiwiniń dáslepki basqıshların úyrenedi. Zero, shańaraq mámlekettiń yacheykasi retinde jámiyet menen birgelikte rawajlanadı, bul jerde adamlar arasında jańa óz-ara qatnaslardıń payda bolıwı jańa háreketlendiriwshi kúshlerdiń payda bolıwına, onıń máselelerin sheshiw zárúriyatına alıp keledi. Zamanagóy individual shańaraqtı social institut retinde úyreniw zárúrli dep esaplanadı [75]. G. Spenser hám basqa ilimpazlardıń pozitivizm teoriyalerinde shańaraq ulıwma insanıylıq hádiyse retinde úyrenilgen. Bul teoriya tariyxıy rawajlanıw kontseptsiyasın saqlap qaladı hám shańaraqtıń ulıwma insanıylıq qádiriyat retinde universallıǵın tastıyıqlaydı. Ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda, shańaraq barlıq jámiyetlerde qáliplesetuǵın tiykarǵı social element esaplanadı. Adamlardıń birlespe forması retinde tán alıw etilgen [76]. O. Kont «Shańaraq túsiniginde jámiyeti shańaraq arqalı tán alıw kerek, sebebi shańaraq insan shańaraǵınıń dawamı bolıp tabıladı. Insaniyattı saqlaw - bul social shólkemdiń nátiyjesi, social sistemanıń tabıslı nátiyjesi. Sonday eken, insannıń islep shıǵarıw iskerligin túsiniw ushın shańaraqtı úyreniw kerek”,- dep juwmaq etedi ol. O. Kont pikirine tıykarlanıp sonı baqlaw múmkin, shaxstıń sociallashuv procesi social shólkem akti nátiyjesinde shańaraqta baslanadı [77]. 2. Klassik ilimiy dáwirde shańaraq túsinigin rawajlandırıwda konkret ilimiy, aldın social, keyin psixologiyalıq túsinikler ústinlik etedi. Bul dáwir 19 -ásirdiń oÿrtalaridan baslanıp, 20 -ásirdiń 20 -jılların óz ishine aladı. Sol orında biz scientizmni filosofiyalıq jónelis retinde belgilewge qarar etdik. Ilimiylik ilim barlıq mashqalalardi hal ete aladı, degen isenimge turaqlı jónelis retinde pánge shaqırıq qılıwdı ańlatadı. Saat on XIX Hám 20 -asirde ilim-pánniń jedel rawajlanıwına reakciya retinde payda boldı. Sonlıqtan, shańaraq túsinigi rawajlanıwınıń eski ilimiy dáwiri sol dáwirdegi pán jetiskenliklerine tıykarlanıp, shańaraq izertlewleriniń túrli evolyutsion, empirik (ámeliy) hám funksional tiykarları qáliplesti. E. Giddens shańaraq institutınıń dinamikası, tendentsiyaları, kelesheklerin real -tariyxıy formada, qádiriyatlardıń social -mádeniy dawam etiw waqti, shańaraqtıń roli, neke-shańaraq qatnaslarınıń dástúriy hám alternativ qatnasların úyrendi. Onıń pikrine qaraǵanda, “shańaraq bir-birin social, ekonomikalıq yamasa psixologiyalıq (muhabbat, ǵamxorlıq, biradarlıq ) kózqarasınan mudami qollap -quwatlaytuǵın bir neshe kisilerden ibarat jámiettiiń katalizatoridir” boladı. E. Giddensning pikrine qaraǵanda, shańaraq jámiettiiń katalizatori bolıp tabıladı. Óz-ara tárepdarlardıń bar ekenligi, tuwrı ushırasıw jaqsı keyip, psixologiyalıq salamatlıq hám dóretiwshilik iskerliginiń hasası ekenligin túsinemiz [30, 59 -bet]. 3. Noklassik ilimiy dáwir 20 -ásirdiń ekinshi hám úshinshi yarımın óz ishine aladı. Bul basqıshda shańaraqqa tiyisli izertlewlerdiń aldınǵı kontseptual tiykarları ózgeredi hám jańa tiykarlardıń payda bolıwına alıp keledi. Sol sebepli shańaraq mashqalası klassik evolyutsion kózqarastan ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye dawamı retinde qáliplesken social -psixologiyalıq, strukturalıq -funksional, institutsional-tariyxıy tiykarlar tiykarında úyrenildi. A. I. Antonov hám v. M. Medkovlar E. Dyurkgeymning anomiya haqqındaǵı taÿlimotidan paydalanıp, shańaraqqa tiyisli anomiyaning zamanagóy daǵdarısın usınıs etediler shańaraqqa tiyisli teń salmaqlılıqtıń aynıwı, social qatnaslardıń bólekleniwi, baha baǵdarın joytıw, tálimdiń shańaraqqa tiyisli sociallashuvini joytıw hám basqalar. nátiyjesinde analiz qılıw múmkin [78]. A. I. Antonovning pikrine qaraǵanda, shańaraqtıń social poziciyasin jámiyet talapları, social institut retinde shańaraqtıń siyasiy, ekonomikalıq jáne social tarawlar daǵı iskerliginiń natiyjeliligi belgileydi. Ókiniw menen aytamız, búgingi kúnde shańaraq xızmetlerin social mútajliklerge uyqas emes, shańaraqtıń áwladlar dawam etiw waqtinı támiyinlew, social -mádeniy hám ekonomikalıq -kásiplik kapital menen támiyinlew múmkinshilikleri zaiflashgan [79]. Izertlewshilerdińdiń pikrine qaraǵanda, shańaraqtıń institutsional daǵdarısı rawajlanıp atırǵan mámleketlerde 20 -ásirdiń ekinshi yarımında tiykarǵı shańaraq funkciyasınıń áwmetsizligi sebepli kórinetuǵın boldı. Shańaraqtıń páseńlewge dús keliwiniń shaxsqa hám shańaraqqa, zárúrli social institutlarǵa tásiri, birinshi náwbette, shańaraqqa tiyisli turmıs táriziniń jámiyetshilik pikirindegi orını hám áhmiyetiniń asıǵıslıq menen tómenlewi, jámiyette qádiriyatlar ústinliginiń tupten ózgeriwi menen baylanıslı.jeke turmıslıq qádiriyatlar sistemasın ózgertiw menen mámleket, kommerciya, jámiyetlik hám diniy shólkemler ushın iskerlik Kóplegen ilimpazlar A. G. vishnevskiy, M. S. Matkovskiy óz izertlewlerinde shańaraq institutınıń ózgeriwin " modernizaciya" paradigması, shańaraqtıń jámiyet turmısındaǵı ornı kózqarasınan kórip shıǵadılar. Jańa túrdegi civilizatsiyaǵa ótiwdi xarakteristikalaytuǵın sanaatlasqan mámleketliklerge tán bolǵan ózgeshelik retinde neke qatnaslaridagi quramalı strukturalıq, demografik, social -mártebe ózgerislerin belgileydi. A. G. vishnevskiy zamanagóy shańaraqtıń ideologiyası hám siyasatın úyrener eken, shańaraqtıń jańalanıwı jeke erkinlik qadrining asıwı, jeke mútajliklerdiń tolıq qandirilishi, seriklik teń salmaqlılıqına erisiw menen baylanıslı degen juwmaqqa keldi [80]. M. S. Matkovskiy shańaraq institutınıń daǵdarısın emes, bálki jańa sapa dárejesine ótiwdi, tártipke soluvchi social normalarni ózgertiwdi belgileydi. Onıń pikrine qaraǵanda, shańaraqtıń bunday ózgeris formasına basqıshpa-basqısh ótiwi insan, pútkil jámiyet, ómir joldaslar, ata-analar hám perzentler máplerine muhabbat, óz-ara húrmet hám óz-ara járdemge tiykarlanǵan halda juwap beredi. Sananıń ózgeriwi insannıń ómiriniń sociallıq-ekonomikalıq sharayatların jańalawdan kóre astelew bolǵanlıǵı sebepli, neke hám shańaraqta óz-ara qatnaslardıń jańa formasın ornatıw talay uzaq waqtın aladı [54, s. 154]. Koÿpgina ilimpazlardıń (O. I. volojina, S. I. Golod hám basqalar ) dóretpelerinde shańaraq hádiysesi social -mádeniy qádiriyat retinde koÿrib shıǵılıp, bul jerde shańaraqtıń funksional -rol oÿzaro taÿsirining social -mádeniy tárepi oÿrganilgan hám usınıń menen birge,. shańaraq jámiyet qádiriyatı retinde kontseptsiyası jaratıldı jáne onıń tiykarında zamanagóy jámiyette shańaraqqa tiyisli qádiriyatlardı ózgertiwdiń tiykarǵı baǵdarları anıqlandi [81]. S. I. Golod shańaraqtı «uch xildan keminde birewi: qan aǵayınlıǵı, tuwılıwı, múlkinen ibarat bolǵan shaxslar kompleksi» dep esaplaǵan. Alım izertlewlerine tıykarlanıp, jámiettiiń sociallıq-ekonomikalıq, siyasiy hám ruwxıy -mádeniy turmısındaǵı saldamlı ózgerisler jańa kelisiw mexanizmlerin talap etedi. Olar arasında social institutlar social dúzılıw qásiyetleri menen birge jaslardıń sotsializatsiya procesiniń jańa kelisiw mexanizmlerin úyrenip atır [35, B. 91]. A. G. Xarchev óz izertlewinde “... shańaraq er-hayallar, ata-analar hám balalar arasındaǵı óz-ara qatnaslardıń tariyxan ayriqsha sisteması, er-hayal yamasa ata-ana qatnasları, ulıwma turmıs hám ruwxıy juwapkershilik menen baylanıslı bolǵan kishi social gruppa bolıp, adamlar bunı anıqlap beriw múmkinligin túsintiredi.jámiettiiń fizikalıq hám ruwxıy óndiriske bolǵan talabına tiykarlanǵan social mútajlik retinde. Sonıń menen birge, A. G. Xarchevni neke hám shańaraqtıń social mánisin belgilep bergen, neke-shańaraq qatnasların rawajlandırıwda dástúriy evolyutsion tiykar ornına shańaraqtı funksional kózqarastan úyreniwdi usınıs etken ilimpazlardan biri deyiw múmkin. J. Myordok shańaraqtı biologiyalıq kózqarastan kórip shıǵadı : “bir úshek astında jasap, xojalıq hám islep shıǵarıwdı birgelikte alıp baratuǵın social gruppa. Ol úlkenler bolǵan hám bir yamasa bir neshe biologiyalıq yamasa saqlap alınǵan balalarǵa ıyelewi múmkin bolǵan eki jınıs wákillerin óz ishine aladı. Alım kózqarasınan qaraǵanda, shańaraq qáliplesiwiniń derlik barlıq basqıshları ápiwayı dárejeden quramalı social hám jeke qádiriyatlarǵa shekem, tınıshlıqparvarlik hám qollap - quwatlaytuǵın qádiriyatlardı esapqa alıw kerekligini kóriwimiz múmkin. E. Munyening pikrine qaraǵanda, «oilaning mánisi jámiyetlik hám jeke turmıstı baylaw qural retinde bolıwı kerek. Bul dáldalshılıq roli sebepli shańaraq ózlik dúnyasınıń ózegine aylanadı. Shańaraqtıń zárúrli ózgesheligi onıń ruwxıy -etikalıq hasası, ómir joldaslar hám balalardıń óz-ara ijodini ámelge asırıwǵa qaratılǵan jámiyeti jaratıw bolıp tabıladı. Adamlar oǵan bar qızıǵıwshılıǵı menen umtılıwsa, sonday jámiyet qáliplesedi, shańaraq áne sonday jámiyet nurı menen yoritilsagina ruwxıy jámáát esaplanadı. Sol sebepli biz etikalıq qádiriyatlar shańaraq ushın úlken áhmiyetke iye dep esaplaymiz. Óytkeni, shańaraqtaǵı etikalıq qádiriyatlar hám psixologiyalıq jaǵday bala ushın adamlar menen ushırasıwdıń birinshi mektep ekenligi anıq. Alımdıń pikirinen juwmaq etemizki, shańaraqqa tiyisli tárbiya daǵı turmıslıq iskerlik: kognitiv-intellektuallıq, miynet jáne social, qádiriyatqa baǵdarlanǵan, kórkem hám dóretiwshilik boladı [83]. Shańaraq mashqalası boyınsha psixologiyalıq ilimiy izertlewlerdi analiz qılıw psixologiyalıq hádiyse retinde shańaraqtıń funkciyaları mexanizmlerin túsindiriwdiń eki baǵdarın ajıratıw imkaniyatın beredi. Birinshi jóneliste shańaraq kishi gruppa retinde (M. Zemskaya, E. v. Krichenko, v. A. Terekhin hám basqalar ) uyreniledi, bunda shańaraqtıń basqa kishi toparlardan ajralıp turatuǵın qásiyetleri, odaǵı jónelisler, keńeyiw tendentsiyaları kórsetiledi. shańaraq túsinigi kórip shıǵıladı. Bul izertlewlerde shańaraqtı qádiriyatlardıń ayriqshalıǵı, sonıń menen birge, dúnyaǵa salıstırǵanda ómir joldaslardıń turmıslıq pozitsiyalarining uqsaslıǵı tiykarında social, mádeniy jámáát retinde qaraw tendentsiyası aytıp ótken. Ekinshi jóneliste shańaraqtı sistema retinde úyreniw múmkinshilikleri kórip shıǵıladı : shańaraqtı sistemalı shólkem retinde tán alıw etiw, ol túsiniktiń mazmunın keńeytiredi (E. v. Antonyuk) [84], usınıń menen birge, shańaraq uyreniledi.jámiyettegi qádiriyatlar ierarxiyasi dinamikasın, social ań quramında analiz qılıw konteksti (N. G. Markovskaya) [85]. 4. Klassikdan keyingi noilmiy (zamanagóy) dáwir 20 -ásirdiń 4-yarımınan tap házirgi kunge shekem boÿlgan dáwirdi óz ishine aladı. Zamanagóy dáwirde shańaraqtı úyreniw boyınsha júdá kóp hár qıylı konseptualizatsiya ámeldegi tiykarları menen xarakterlenedi. Bul basqıshda shańaraq mashqalası jáhán ulgileri dárejesindegi filosofiyalıq, social, psixologiyalıq -pedagogikalıq pikirler hám jańa ideyalar tiykarında uyreniledi. Solay etip, shańaraq institutı evolyutsiyası qásiyetlerin xarakteristikalaw hám hár tárepleme analiz qılıw nátiyjesi shańaraq institutı bolıp tabıladı. Húkimet bólistiriwi, jasaw jayı hám miyraslar múlki sıyaqlı parametrler menen onıń evolyutsiyasında shańaraq hám neke formalarınıń turaqlı ózgeriwi júz bergen degen juwmaqqa keliwimizge múmkinshilik beredi. Joqarıda aytıp ótken hám xarakteristikalanǵan tiykarlar arasında shańaraqtıń tariyxıy processga ótiwin úyreniwdiń eki keń tarqalǵan kontseptual tiykarların ajıratıp kórsetiw múmkin, yaǵnıy evolyutsion hám funktsional tiykarlar. Evolyutsion tıykarǵa kóre, shańaraq institutı turaqlı túrde ózgerip turadı jáne onıń rawajlanıwda bir qatar sistemalı basqıshlardı basıp ótedi. Shańaraqqa tiyisli izertlewlerdiń funktsional hasası bolsa tariyxıy retrospektsiyada shańaraqqa tiyisli ózgerislerdiń zárúrli úlgileri retinde mádeniy normalar bolıp tabıladı qádiriyatlardı iyelewdi xarakteristikalaydı. Izertlewler tiykarında orıs ilimpazları shańaraq social institutı evolyutsiyasın tómendegi zárúrli basqıshlarǵa ajratadılar hám xarakteristikalaydilar: 1) lingvistik shańaraq basqıshı ; 2) xristian shańaraǵı dáwiri; 3) 18-20 -ásirler baslarında Rossiyada shańaraq institutı dáwiri; 4) Sovet Rossiyasında shańaraq institutı dáwiri (sovet shańaraǵı dáwiri); 5) zamanagóy orıs shańaraq institutı dáwiri. Bul erda, 20 -ásirdiń basınan baslap, shańaraq-neke qatnasların, diniy úrp-ádetlerdiń júzege keliwin huqıqıy qorǵaw máselesine mámleket tárepinen itibar qaratlıǵin kórsetedi [86]. R. Nurgaliyevning filosofiyalıq sózligine kóre, “Shańaraq” social birlespediń bir túri, yaǵnıy er hám hayal, ata-ana hám ájaǵa -úke, aǵayınlar arasındaǵı neke birlespesi hám túrli qatnaslarǵa tiykarlanǵan jeke turmıstı shólkemlestiriwdiń zárúrli forması bolıp tabıladı. birgelikte hám ulıwma úy xojalıǵı júrgiziw " - dep anıqlama bernedi [87]. R. Nurgaliyevning tariypidan kelip shıǵıp, oqıwshılardıń shańaraq hám etikalıq qádiriyatların qáliplestiriwde ata-analar hám balalar arasındaǵı qatnaslardıń pedagogikalıq -psixologiyalıq rawajlanıw qásiyetlerin, shańaraqtıń ruwxıy dárejesin esapqa alıw zárúr dep esaplaymiz. aǵzaları. Shańaraqtıń tásiri óspirimlerge bólek tásir kórsetedi. Sonday eken, shańaraqtıń tárbiyalıq iskerligi úsh tárepten ibarat : - birinshisi, balanıń shaxsın qáliplestiriw, onıń qızıǵıwshılıqı hám qábiletin rawajlandırıw ; - yekinshisi, shańaraq komandasınıń uydagi hár bir shaxstıń ózligine úzliksiz hám sistemalı tárbiyalıq tásir kórsetiwi; - Úshinshisi, shańaraqtaǵı balalardıń tásiri, úlkenlerdi ózin aktiv túrde tárbiyalawǵa májbúr etedi. " Olar: turmısqa ilimiy jantasıw, miynetke joqarı etikalıq qatnas, doslıq hám biradarlıq sezimlerin sıńırıw, social minez-qulıq talaplarına ámel ete biliw, intellektuallıq hám estetik rawajlanıwdı fizikalıq rawajlanıw menen uyqaslastırıw, salamatlıqtı saqlaw hám sanitariya -gigiyena hám den sawlıqtı saqlawdı jaqsılaw.gigienik bilim. Tájiriybelerge iye boÿlishi múmkin” [58, 84-b. ]. Alımdıń atap ótiwishe, shańaraq balanıń turmıs jolin baslaytuǵın hám átirap -ortalıq haqqında puqta hám tereń tásirler alatuǵın jámáát bolıp, onıń tiykarında bilim, ádet, minez-qulıq menen turmısqa qatnas qáliplesedi. Sh. M. Shuyinshina qazaq xalqiniń milliy sanasına kóteriwde shańaraqtıń áhmiyeti haqqında pikir júrgizedi. Ol óz jumısında sonday juwmaqqa keldi: " Shańaraq jas balaǵa social ortalıq tájiriybesin beretuǵın tiykarǵı institutdir". Alımdıń bul pikirinen sonı kóriwimiz múmkin, shańaraq insan ushın turmıstıń maqseti hám qádiriyatları haqqında birinshi maǵlıwmat beretuǵın social ortalıq bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, shańaraqqa tiyisli qatnaslardıń social ortalıq ámeliyatına tán qásiyetlerin milliy kodeksimizge sáykes keliwin aytıw múmkin. Sh. M. Shuyinshina hám kóplegen qazaq ilimpazlarınıń dóretpelerinen pikir alatuǵın bolsaq, mısalı, turmıs qurǵanlar óz-ara húrmet tiykarında bir-birlerin atasadı ; qız balanı anası tárbiyalawı, shańaraqta jigittiń ata-anası menen qatnası hám taǵı basqa. sın kózqarastan tájiriybeler zárúrli áhmiyetke iye. Sol sebepli izertlewimizga kóre, oqıwshılarǵa shańaraq túsinigin beriwde social ortalıq tájiriybeleri menen tárbiyalaw úlken áhmiyetke iye boladı. Q. Orazbekuli óz shıǵarmasında shańaraq haqqında sonday deydi: “Shańaraq civilizatsiya mádeniyatınıń jaratıwshısı hám jaratıwshısı jáne onıń nátiyjesi bolıp tabıladı. Ol jámiyet rawajlanıwınıń oǵada zárúrli sociallıq-ekonomikalıq dáregi bolıp, jámiettiiń tiykarǵı baylıǵı shaxstıń jańa qáliplesiwi bolıp tabıladı. Keleshek shańaraq tárbiyası kóp qırlı process bolıp tabıladı. Onda mikromego hám makro faktorlar tásirinde qáliplesken jaslardı shańaraqqa tiyisli, jeke jáne social turmısqa tayarlaw wazıypaları bekkem baylanısqan. Bolajaq ata-analardıń jetkinshektiń jámiyet hám turmısında óz ornın tabıwı ushın uyqas kórsetpe-máslahátlar sistemasın jaratıwdı ilgeri suradi. Alımdıń bul bayanatınan biz oqıwshılar arasında shańaraqqa tiyisli qatnaslar máselelerin sheshiwde pedagogika jetiskenliklerinen paydalanıw hám ámeliyatqa qollanıw etiw boyınsha sın kózqarastan oy-pikirlerin kóriwimiz múmkin [89]. L. B. Shnayder shańaraqqa tiyisli qatnaslar psixologiyasini úyrener eken, 20 -asirde social institutlarda júz bergen túpkilikli ózgerislerge itibar bermesten turıp, shańaraqtıń jaǵdayı hám perspektivasın túsiniw hám bahalaw múmkin emesligin ashıp beredi [49, S. 115]. Aqırǵı júz jıl ishinde dúnyada, sonday-aq Kazaxstanda da kishi social gruppa retinde shańaraq evolyutsiyası dinamikasında bir-biriniń almastırıwshı tómendegi shańaraq túrleri anıqlandi: 1) patriarxal shańaraq; 2) ózegi bala bolǵan zamanagóy shańaraq; 3) postmodern shańaraq (neke birlespesi). Izertlewimizde qazaq hám shet el ilimpazlarınıń 1975-2015 jıllardaǵı jumıslarında “shańaraq” túsiniginiń mazmunan analizi ámelge asırıldı [90]. Ilimpazlar " shańaraq" qatlamınıń mánisin ashıp berediler (2- keste). 1-keste - qazaq hám sırt el ilimpazları (1975-2015) dóretpelerinde “Shańaraq” túsiniginiń mazmun analizi.
Download 75.07 Kb. Share with your friends:
|